- Ένα αξιοπρεπές και ευφυές εργασιακό περιβάλλον υποστηρίζεται από την εισαγωγή, εφαρμογή και εποπτεία του δικαιώματος αποσύνδεσης
Του Γιώργου Βλασσόπουλου
Μια από τις βασικές μεταβολές που φαίνονται πλέον να λαμβάνουν μόνιμο χαρακτήρα σε παγκόσμια κλίμακα είναι η εργασία από απόσταση. Προφανώς εντάσσεται στο πλαίσιο του λεγόμενου smart work, υπό την έννοια της «έξυπνης» οργάνωσης της εργασίας.
Όμως ανεξαρτήτως νεολογισμών, το ζητούμενο ήταν και παραμένει η εξασφάλιση στη πράξη ενός πραγματικά αξιοπρεπούς εργασιακού περιβάλλοντος υπό το πρίσμα μιας ανάπτυξης με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Ασφαλώς η ενίσχυση ψηφιακών δεξιοτήτων σε συνθήκες κοινωνικής καινοτομίας με έμφαση στις ευπαθείς ομάδες (π.χ. ΑΜΕΑ, μακροχρόνια άνεργοι, μονογονεϊκές οικογένειες) μπορεί να διευκολύνει ένα σύγχρονο και δημιουργικό πεδίο οργάνωσης της εργασίας χωρίς αποκλεισμούς η προκαταλήψεις.
Πάντως, η καλλιέργεια μιας κουλτούρας δίκαιης και καινοτόμας προόδου με ομαδικό πνεύμα και θετικό κοινωνικό αποτύπωμα είναι θεμελιώδης προτεραιότητα που δεν γνωρίζει ηλικιακούς περιορισμούς. Και οι ηλικιωμένοι μπορούν να αξιοποιήσουν δυνατότητες τηλεργασίας προσαρμοσμένης στις ανάγκες τους, είτε ως μισθωτοί, είτε και ως συνταξιούχοι με κάποια απασχόληση (με ή χωρίς ωράριο).
Μονομερώς
Στη χώρα μας η εφαρμογή της τηλεργασίας εισήχθη συστηματικά μονομερώς αρχικά, κατ’ ενάσκηση του διευθυντικού δικαιώματος του εργοδότη λόγω εκτάκτων συνθηκών το έτος 2020. Αφού λοιπόν είχε αναιρεθεί λόγω αυτών των εκτάκτων συνθηκών ο κομβικός εθελοντικός χαρακτήρας της τηλεργασίας, ανέκυψε καταφανώς η ανάγκη ενός αντίβαρου, διαμέσου της πρόβλεψης ενός δικαιώματος του εργαζόμενου σε αποσύνδεση.
Το δικαίωμα αποσύνδεσης έχει προβλεφθεί σε διάφορες χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία, η Ισπανία. Για παράδειγμα στη Γαλλία έχει τεθεί σε εφαρμογή από 1-1-2017 (droit a la deconnexion). Σύμφωνα με σχετική διάταξη του Γαλλικού Κώδικα Εργασίας (L 2242-8 περ.7) στις επιχειρήσεις με άνω των 50 εργαζόμενους ο εργοδότης υποχρεούται να συμφωνήσει με τους εργαζόμενους ένα κοινά αποδεκτό πλαίσιο αποσύνδεσης, αλλιώς οφείλει να καταρτίσει και εφαρμόσει έναν σχετικό οδηγό. Διευκρινίζεται ότι ο εργοδότης ως υπόχρεος οφείλει να απέχει από κάθε ενέργεια που διαταράσσει ή αναιρεί το δικαίωμα αποσύνδεσης (π.χ. αποφυγή αποστολής μέιλ στον συμφωνημένο χρόνο αποσύνδεσης), ανεξαρτήτως αν ο εργαζόμενος έχει αποσυνδεθεί από τις συσκευές ηλεκτρονικής η άλλης επικοινωνίας του.
Η πλέον πρόσφατη και πρωτοποριακή σχετική ρύθμιση έγινε στην Ισπανία με το Διάταγμα 28/23-9-2020 κατόπιν εκτεταμένης διαβούλευσης μεταξύ των κοινωνικών εταίρων. Αυτή η ρύθμιση δεν αναφέρεται μόνο στο δικαίωμα της αποσύνδεσης, αλλά θέτει ένα σύγχρονο κανονιστικό πλαίσιο τηλεργασίας για εργαζόμενους που εργάζονται από απόσταση για τουλάχιστον 30% του εργάσιμου χρόνου τους με περίοδο αναφοράς τους 3 μήνες: κατοχυρώνει τον εθελοντικό χαρακτήρα υπό κανονικές συνθήκες, αναλύει το κοστολόγιο υλικοτεχνικής υποδομής και εξόδων που αναλαμβάνει ο εργοδότης, διασφαλίζει σεβασμό ωραρίου και προσωπικών δεδομένων με μέριμνα και συστηματικό έλεγχο για ένα αξιοπρεπές και υγιές εργασιακό περιβάλλον. Σε ανάλογη λογική κινήθηκε εν συνεχεία ο νομοθέτης και στην Ιταλία, αλλά και σε άλλες χώρες σε διάφορα σημεία του πλανήτη μας.
Συνολική ρύθμιση
Με τον νόμο 4808/2021 θεσμοθετήθηκε μία συνολική ρύθμιση για τη τηλεργασία στον ιδιωτικό τομέα με αναγνώριση του εθελοντικού χαρακτήρα της, καθορισμό δικαιωμάτων – υποχρεώσεων των μερών, ρύθμιση λειτουργικών θεμάτων ( π.χ. εξοπλισμός). Μάλιστα με τη διάταξη παρ. 10 αρθρ. 67 ν. 4808/2021 προβλέφθηκε, μεταξύ άλλων, ρητά και δικαίωμα αποσύνδεσης του τηλεργαζόμενου μετά τη λήξη του ωραρίου του ή σε περιόδους αδειών.
Η ρύθμιση αυτή νοείται ασφαλώς σε συνάρτηση και με τη θέσπιση της ψηφιακής κάρτας εργασίας με σκοπό την τήρηση του ωραρίου και την αποφυγή καταχρηστικών πρακτικών(όπως απλήρωτες υπερωρίες). Για τον δημόσιο τομέα ισχύει ο ν. 4807/2021 με ρυθμίσεις ανάλογης φιλοσοφίας προσαρμοσμένες βέβαια στις ιδιαιτερότητες του δημόσιου τομέα. Βέβαια η τηλεργασία δεν αφορά μόνο μισθωτούς. Υπάρχει η δυνατότητα παροχής τηλεργασίας και από αυτοαπασχολούμενους ή με σχέση ανεξαρτήτων υπηρεσιών ή πάντως με μη μισθωτή σχέση. Εν προκειμένω βέβαια απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή και έλεγχος, ώστε να μην καταστρατηγούνται οι διατάξεις της εργατικής νομοθεσίας και ιδίως αυτές της τηλεργασίας, κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα μέσω ψευδεπίγραφων συμβάσεων ανεξαρτήτων υπηρεσιών που υποκρύπτουν σχέση εξαρτημένης εργασίας.
Δεδομένης πλέον της συνολικής ρύθμισης της τηλεργασίας και στη χώρα μας, αξίζει πάντως να συνεχιστεί ένας συστηματικός και τεκμηριωμένος διάλογος μεταξύ των κοινωνικών εταίρων σε επίπεδο ΕΕ, αλλά και σε εθνικό επίπεδο για τη βελτίωση του εργασιακού περιβάλλοντος, με έμφαση και σε ευάλωτες ομάδες, όπως οι ηλικιωμένοι, λαμβάνοντας υπόψη πραγματικά καλές πρακτικές κοινής αποδοχής και αξιοποιώντας ουσιαστικά τη σχετική τεχνογνωσία διεθνών οργανισμών, όπως η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ILO) και το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη βελτίωση των όρων εργασίας (Eurofound). Άλλωστε το δικαίωμα αποσύνδεσης δεν αφορά μόνο όσους εργάζονται από απόσταση (από το σπίτι, σε κίνηση, σε τηλεκεντρα κλπ.), αλλά δυνητικά κάθε εργαζόμενο. Στο πλαίσιο αυτό χρήσιμη είναι η σχετική αναλυτική από 15-3-2018 γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής (ΕΟΚΕ), όπου γίνεται ρητή αναφορά και στο δικαίωμα αποσύνδεσης( 2018/C237/02, παρ. 4.26). Στις αρχές Ιουνίου 2020 η Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Εργαζομένων (ETUC ) κάλεσε τις εργοδοτικές οργανώσεις να δραστηριοποιηθούν για την εισαγωγή του δικαιώματος αποσύνδεσης στο εργασιακό περιβάλλον, κάνοντας μνεία και σε πρόσφατα πορίσματα ερευνών που δείχνουν αυξημένη εργασιακή ενασχόληση στον ελεύθερο χρόνο λόγω εντατικοποίηση των ρυθμών εργασίας, αλλά και διαταραχές στην ισορροπία επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής με παρενέργειες και στην ψυχοσωματική ισορροπία των εργαζομένων. Το 2021 συνήφθη η σημαντική Ευρωπαϊκή συμφωνία-πλαίσιο των κοινωνικών εταίρων για τη ψηφιοποίηση που αφορά και το νέο εργασιακό περιβάλλον.
Όραμα
Ασφαλώς οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν απεριόριστες δυνατότητες ευφυούς οργάνωσης της εργασίας. Όμως η οργάνωση αυτή προϋποθέτει ανθρωποκεντρικό όραμα, λειτουργικό οργανωτικό πλαίσιο, διαφανείς και δίκαιες διαδικασίες με κεντρικό άξονα την εμπιστοσύνη μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων.
Εξίσου ευφυής οφείλει να είναι και η εποπτεία της εργασίας, ώστε να αποφεύγονται καταχρηστικές πρακτικές, δεδομένου ότι η παροχή έργου ενός ελεύθερου επαγγελματία είναι κάτι ουσιωδώς διαφορετικό από την παροχή εργασίας ενός μισθωτού, ανεξαρτήτως του ευφυούς η μη χαρακτήρα της εργασίας τους. Η ολιστική προσέγγιση με αξιοποίηση πορισμάτων διαφόρων επιστημονικών κλάδων (νομικής, οικονομικών, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, πληροφορικής, εργονομίας κ.α.) σε συνδυασμό με κοινωνικά επωφελείς καλές πρακτικές μπορούν να διευκολύνουν, με πρωτοβουλία των κοινωνικών εταίρων, τη δημιουργία και λειτουργία μιας Κοινωνικής Πλατφόρμας – Παρατηρητήριου Ευφυούς Εργασίας που θα μεγιστοποιεί τα οφέλη αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας μας, μεταξύ των οποίων και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, λαμβάνοντας υπόψη και τη δεξαμενή όσων έφυγαν και εργάζονται πλέον στο εξωτερικό. Επιπλέον θα αναδειχθούν καλές πρακτικές επιχειρήσεων ως προς την κοινωνικά ευφυή, αλλά και δίκαιη διαμόρφωση του εργασιακού περιβάλλοντος.
Συμπερασματικά, το δικαίωμα αποσύνδεσης μπορεί να αποτελέσει σημείο αναφοράς ενός ουσιαστικού και συστηματικού κοινωνικού διαλόγου σε διεθνές, ενωσιακό, αλλά και εθνικό επίπεδο. Ειδικά στη χώρα μας μπορεί να εξεταστεί η δυνατότητα σύναψης μιας συλλογικής συμφωνίας των κοινωνικών εταίρων προσαρμοσμένης ενδεχομένως στις ιδιαιτερότητες της εγχώριας αγοράς εργασίας (π.χ. με έμφαση στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις , λαμβάνοντας υπόψη παραμέτρους όπως ο κλάδος, το είδος και το μέγεθος της επιχείρησης).
Ο διάλογος αυτός μπορεί να εμπλουτιστεί από την συζήτηση για ένα δικαίωμα του εργαζόμενου στη τηλεργασία, που έχει ήδη ξεκινήσει , για παράδειγμα , στη Γερμανία. Βέβαια η επαναφορά στη κανονικότητα και η επάνοδος στους παραδοσιακούς χώρους εργασίας δημιουργεί νέα δεδομένα. Παρά ταύτα, το υβριδικό μοντέλο εργασίας (συνδυασμός χρόνου εργασίας από το γραφείο και εξ αποστάσεως) φαίνεται να κερδίζει έδαφος σε πολλές χώρες σε ένα ασταθές διεθνές περιβάλλον κρίσεων, όπως η ενεργειακή κρίση και με δεδομένη την κλιματική αλλαγή.
Σε κάθε περίπτωση ένα αξιοπρεπές και ευφυές εργασιακό περιβάλλον υποστηρίζεται από την εισαγωγή, εφαρμογή και εποπτεία του δικαιώματος αποσύνδεσης. Η εξέλιξη αυτή θα είναι προς όφελος των εργαζομένων, αλλά και των επιχειρήσεων συνδράμοντας ταυτόχρονα στην ανάπτυξη με όρους αξιοπρέπειας και υγιούς ανταγωνισμού. Επιπλέον μπορεί να διευκολύνει εκ των πραγμάτων τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, υπηρετώντας παράλληλα και το δημόσιο συμφέρον διαμέσου της προστασίας της ατομικής (σωματικής και ψυχικής) υγείας των εργαζόμενων, ακόμη και των πιο ηλικιωμένων, καθώς και της δημόσιας υγείας.
- Ο Γιώργος Βλασσόπουλος είναι Διδάκτωρ Νομικής
