Τι αναφέρει η σχετική εγκύκλιος του ΕΦΚΑ που εκδόθηκε τον Φεβρουάριο του 2023
Του Δημήτρη Μπολόφη*
Ι. Η αναγκαιότητα του θεσμού της προαιρετικής ασφάλισης
Ο θεσμός της προαιρετικής ασφάλισης, μέσω του οποίου παρέχεται η δυνατότητα της προαιρετικής συνέχισης της ασφάλισης σε όσους έχουν πάψει να εργάζονται, λειτουργεί ως υποστηρικτικό βοήθημα, καθώς με αυτόν τον τρόπο δύνανται να συμπληρώσουν τον ελάχιστο απαιτούμενο αριθμό ημερών ασφάλισης προκειμένου να θεμελιώσουν συνταξιοδοτικό δικαίωμα και κατ’ επέκταση να λάβουν την αντίστοιχη συντάξιμη παροχή.
Η ως άνω «χείρα βοηθείας», που παρέχεται μέσα από τις υφιστάμενες διατάξεις της προαιρετικής ασφάλισης ως απόρροια της αρχής του Κοινωνικού Κράτους (άρθρο 25 του Συντάγματος), ενεργοποιείται υπό την αυστηρή προϋπόθεση ότι ο ασφαλισμένος θα έχει πραγματοποιήσει έναν ελάχιστο αριθμό ημερών ασφάλισης που να αντιστοιχούν σε χρόνο πραγματικής εργασίας.
Συνεπώς καθίσταται σαφές ότι, η προαιρετική ασφάλιση λειτουργεί «απαγορευτικά» για όσους δεν έχουν εργασθεί ποτέ και συνεπώς διαθέτουν μηδενικό χρόνο ασφάλισης, ή, είχαν μεν απασχοληθεί στο παρελθόν, αλλά ο χρόνος ασφάλισης, που είχαν πραγματοποιήσει, δεν επαρκούσε για τη συμπλήρωση του ελάχιστου ορίου που όριζαν οι διατάξεις της Ασφαλιστικής Νομοθεσίας, ως ελάχιστο προαπαιτούμενο για την ένταξη κάποιου στο καθεστώς της προαιρετικής ασφάλισης.
ΙΙ. Η προαιρετική ασφάλιση πριν τον «νόμο Κατρούγκαλου» (4387/2016)
Πριν την ψήφιση και θέση σε ισχύ του Ν. 4387/2016, οι ευεργετικές διατάξεις της προαιρετικής ασφάλισης ίσχυαν αποκλειστικά και μόνο:
α) για τους απασχολούμενους στον ιδιωτικό τομέα, με σχέση εξαρτημένης εργασίας (σύμβαση αορίστου ή ορισμένου χρόνου), που είχαν διατελέσει ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ ή σε συγχωνευθέντα με αυτό Ταμεία και
β) για όσους που, ενώ παρείχαν τέτοιου είδους εργασία, δεν υπάγονταν για οποιοδήποτε λόγο στην ασφάλιση του ΙΚΑ ή άλλου Οργανισμού Κύριας Ασφάλισης μισθωτών.
Οι ως άνω δύο κατηγορίες μισθωτών μπορούσαν να συνεχίσουν προαιρετικά την ασφάλισή τους καταβάλλοντας την αντίστοιχη εισφορά (εργατική και εργοδοτική), εφόσον συνέτρεχαν συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Ειδικότερα:
α) όσοι είχαν ενταχθεί στην ασφάλιση οποιουδήποτε φορέα μέχρι και τις 31-12-1992 («παλαιοί ασφαλισμένοι»)είχαν τη δυνατότητα να ασφαλιστούν προαιρετικά, εφόσον είχαν πραγματοποιήσει 3.000 ημέρες ασφάλισης οποτεδήποτε ή 1.500 ημέρες ασφάλισης (5 έτη) εκ των οποίων το 1/3 (500 ημέρες) την τελευταία πενταετία,
β) όσοι ήταν νεοεισαχθέντες στην ασφάλιση, δηλαδή ασφαλίστηκαν για πρώτη φορά μετά την 1-1-1993), είχαν τη δυνατότητα προαιρετικής συνέχισης της ασφάλισης με την πραγματοποίηση 3.000 ημερών οποτεδήποτε (ότι ίσχυε δηλαδή και για τους «παλαιούς ασφαλισμένους») ή με τη συμπλήρωση 1.500 ημερών ασφάλισης (5 έτη) εκ των οποίων το 1/5 (300 ημέρες) την τελευταία πενταετία και όχι το 1/3 (500 ημέρες), όπως οριζόταν για τους παλαιούς ασφαλισμένους.
Με άλλα λόγια, το προϊσχύον καθεστώς της προαιρετικής ασφάλισης προέβλεπε διαφορετικές προϋποθέσεις ένταξης σ’ αυτό, υιοθετώντας ως βασικό κριτήριο διαχωρισμού το χρονικό σημείο έναρξης της ασφάλισης του εργαζομένου, βάσει του οποίου οι ασφαλισμένοι ήταν είτε «παλαιοί» (ασφαλισμένοι μέχρι 31-12-1992) είτε «νέοι ασφαλισμένοι» (μετά την 1-1-1993).
ΙΙΙ. Η προαιρετική ασφάλιση κατ’ άρθρο 18 Ν. 4387/2016-Καθυστέρηση εφαρμογής και λόγω δικαστικής εμπλοκής
Σύμφωνα με τον Ν. 4387/2016 (άρθρα 17 και 38), από 1-1-2017 χορηγήθηκε η δυνατότητα σε όλους τους ασφαλισμένους («παλαιούς» και «νέους»), είτε πρόκειται για μισθωτούς τού ιδιωτικού ή του δημοσίου τομέα, είτε πρόκειται για αυτοαπασχολούμενους, να κάνουν χρήση των ευεργετικών διατάξεων της προαιρετικής ασφάλισης υπό την προϋπόθεση ότι θα πληρούν τις προϋποθέσεις των άρθρων 18 και 37 του «νόμου Κατρούγκαλου» (Ν. 4387/2016).
Με την υπ’ αριθ. 3/2018 Εγκύκλιο του e-ΕΦΚΑ παρασχέθηκαν οδηγίες για την προαιρετική συνέχιση της ασφάλισης των ασφαλισμένων του ιδιωτικού τομέα, ενώ επισημάνθηκε ότι για την προαιρετική συνέχιση της ασφάλισης των δημοσίων υπαλλήλων που υπηρετούν με σχέση εργασίας δημοσίου δικαίου, καθώς επίσης και των δημοσίων λειτουργών και στελεχών τού δημοσίου τομέα, θα δοθούν νεώτερες οδηγίες.
Η έκδοση αντίστοιχης εγκυκλίου για τους απασχολούμενους στον δημόσιο τομέα καθυστέρησε σκοπίμως, καθώς είχε ανακύψει ζήτημα αναφορικά με το κατά πόσο είναι νόμιμη και συμβατή με τις διατάξεις του Συντάγματος η ένταξη των δημοσίων υπαλλήλων και εν γένει δημοσίων λειτουργών στον ΕΦΚΑ.
Το ως άνω ζήτημα, ύστερα από την πάροδο τεσσάρων ετών από την ψήφιση του «νόμου Κατρούγκαλου» (4387/2016),επιλύθηκε οριστικά με την έκδοση της υπ’ αριθ. 2020/2020 απόφασης της Ολομέλειας του Ελεγκτικού Συνεδρίου, η οποία έκρινε συνταγματική την υπαγωγή των δημοσίων υπαλλήλων στον e-ΕΦΚΑ. Η απόφαση αυτή της Ολομέλειας του Ελεγκτικού Συνεδρίου ήταν σε απόλυτη συμφωνία με το περιεχόμενο της απόφασης της Ολομέλειας του ΣτΕ, η οποία είχε κρίνει ομοίως ως προς το ίδιο ζήτημα, έναν χρόνο νωρίτερα, με την έκδοση της υπ’ αριθ. 1890/2019 απόφασης Ολομέλειας ΣτΕ.
Κατόπιν των ανωτέρω, εκδόθηκε η υπ’ αριθ. 10/2020 Εγκύκλιος του e-ΕΦΚΑ, με την οποία παρέχονταν οδηγίες για την υποχρεωτική υπαγωγή όλων των δημοσίων υπαλλήλων-λειτουργών του Δημοσίου στονe-ΕΦΚΑ και κατ’ επέκταση και την απεικόνιση της ασφάλισής τους στην αναλυτική περιοδική δήλωση (ΑΠΔ) του Δημοσίου, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 4387/2016 (όπως τροποποιήθηκαν και συμπληρώθηκαν μεταγενέστερα με τις διατάξεις του Ν.4670/2020).Έτσι, ολοκληρώθηκε η διαδικασία ένταξης των δημοσίων υπαλλήλων στα μητρώα και το λογισμικό του e-ΕΦΚΑ.
Τελικά, τρία χρόνια μετά την ανωτέρω απόφαση της Ολομέλειας του Ελεγκτικού Συνεδρίου και πέντε χρόνια μετά την έκδοση της υπ’ αριθ. 3/2018 Εγκυκλίου για ασφαλισμένους του ιδιωτικού τομέα, εκδόθηκε η υπ’ αριθ. 2/2023 αντίστοιχη Εγκύκλιος του e-ΕΦΚΑ, με την οποία παρέχονται οδηγίες αναφορικά με τη δυνατότητα προαιρετικής συνέχισης της ασφάλισης των δημοσίων υπαλλήλων.
IV. Τι ισχύει για την προαιρετική ασφάλιση δημοσίων υπαλλήλων-ένστολων
Σύμφωνα με την υπ’ αριθ. 2/3-1-2023 Εγκύκλιο του e-ΕΦΚΑ, οι προϋποθέσεις υπαγωγής στην προαιρετική συνέχιση της ασφάλισης, κατά το άρθρο 18 του Ν. 4387/2016, είναι:
1) Η συμπλήρωση ελάχιστου αριθμού ημερών ασφάλισης ως εξής:
α) 1.500 ημέρες ασφάλισης στην υποχρεωτική ασφάλιση ή 1.500 ΗΑ, εκ των οποίων τουλάχιστον οι 300 ΗΑ εντός της τελευταίας πριν την υποβολή της αίτησης πενταετίας. Η αίτηση πρέπει να υποβληθεί μέσα σε προθεσμία 12 μηνών από την τελευταία ασφάλιση σε φορέα, τομέα, κλάδο και λογαριασμό κυρίας ασφάλισης ή
β) 3.000 ημέρες ασφάλισης οποτεδήποτε, ανεξάρτητα από τον χρόνο υποβολής της αίτησης για προαιρετική συνέχιση της ασφάλισης.
Καθίσταται συνεπώς σαφές ότι με το άρθρο 18 του Ν.4387/2016 θεσπίζονται, όπως και στα προγενέστερα νομοθετήματα, δύο ελάχιστα χρονικά διαστήματα ασφάλισης ως απαραίτητες προϋποθέσεις για τη χορήγηση της δυνατότητας συνέχισης της προαιρετικής ασφάλισης. Το πρώτο χρονικό διάστημα έχει χρονικό ορίζοντα πέντε ετών, ενώ το δεύτερο χρονικό διάστημα έχει χρονική διάρκεια 10 ετών.
Αναφορικά στο ελάχιστο χρονικό διάστημα που απαιτείται, ο νομοθέτης θέσπισε δύο ειδικότερες προϋποθέσεις, που πρέπει να πληροί ο ασφαλισμένος για να ενταχθεί στην προαιρετική ασφάλιση: Η πρώτη απαιτεί, από το σύνολο των 1.500 ημερών, οι 300 ημέρες να έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία πέντε έτη. Η δεύτερη απαιτεί η υποβολή της αίτησης για προαιρετική συνέχιση της ασφάλισης να μην απέχει χρονικά πάνω από ένα έτος από την ημερομηνία διακοπής της τελευταίας ασφάλισης, δηλαδή να μην υφίσταται μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ της τελευταίας εργασιακής περιόδου και του χρονικού σημείου ένταξης στο καθεστώς της προαιρετικής ασφάλισης.
Οι ειδικότερες αυτές προϋποθέσεις καθιστούν δυσχερέστερη την ένταξη του ασφαλισμένου στη διαδικασία της προαιρετικής ασφάλισης, η οποία όμως είναι απολύτως δικαιολογημένη, καθώς, σε διαφορετική περίπτωση, η μη ύπαρξη αυτών των δύο ιδιαιτέρων προϋποθέσεων θα οδηγούσε σε «κατάργηση» του δεύτερου χρονικού διαστήματος των 3.000 ΗΑ (10 ετών) οποτεδήποτε, ως το ελάχιστα απαιτούμενο όριο για την ένταξη στην προαιρετική ασφάλιση χωρίς καμία περαιτέρω επιπρόσθετη προϋπόθεση.
2) Η διακοπή της υποχρεωτικής ασφάλισης
Η διακοπή της υποχρεωτικής ασφάλισης στον e-ΕΦΚΑ, καθ’ οιονδήποτε τρόπο εξαιτίας της λύσης της υπαλληλικής σχέσης ή αποστρατεία για τους στρατιωτικούς.
Η δεύτερη προϋπόθεση σχετίζεται με την διακοπή της εργασιακής δραστηριότητας (ένεκα της οποίας υφίσταται ο ασφαλιστικός δεσμός) που συνιστά και την κύρια δικαιολογητική βάση δημιουργίας τού θεσμού τής προαιρετικής ασφάλισης, αφού η έλλειψη εργασιακής σχέσης οδηγεί στην άρση τής υποχρεωτικής ασφάλισηςπου μπορεί να καλυφθεί με τη δυνατότητα συνέχισης της προαιρετικής ασφάλισης. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο, λειτουργεί ως «ασφαλιστική δικλείδα».
3) Η έλλειψη αναπηρίας
Κατά την υποβολή της αίτησης, ο ασφαλισμένος δεν πρέπει να είναι ανάπηρος κατά το άρθρο 28 του Ν.1846/1951 (παρ. 5β άρθρο 18).
Η προϋπόθεση αυτή σχετίζεται με τη δυνατότητα του πρώην εργαζομένου να ανταποκριθεί στην άσκηση των εργασιακών του καθηκόντων, καθώς η προαιρετική ασφάλιση εξομοιώνεται με την πραγματική ασφάλιση. Αυτό σημαίνει ότι ο νομοθέτης κατασκευάζει μια ιδεατή κατάσταση, θεωρώντας ότι ο πρώην εργαζόμενος βρίσκεται σε πραγματικές συνθήκες εργασίας διότι, ανά πάσα στιγμή, υπάρχει το ενδεχόμενο εκ νέου απασχόλησής του. Στην περίπτωση αυτή βασική προϋπόθεση είναι η ικανότητά του να παρέχει εργασία, συνδεόμενη άμεσα και αιτιωδώς με την ύπαρξη αναπηρίας ή μη, στο πρόσωπό του, γεγονός που συνιστά καθοριστικό κριτήριο για την υπαγωγή του στη διαδικασία της προαιρετικής ασφάλισης
Με άλλα λόγια, υπό συνθήκες πραγματικής και ενεργής εργασιακής σχέσης, ο εργαζόμενος εκπληρώνει τις εργασιακές του υποχρεώσεις γιατί είναι ικανός προς εργασία, ενώ παράλληλα ασφαλίζεται υποχρεωτικά. Κατ’ επέκταση, αυτός που έχει απολέσει την εργασία του δύναται να υπαχθεί στο καθεστώς της προαιρετικής ασφάλισης, αφού προηγουμένως έχει κριθεί ικανός για εργασία από την αρμόδια Υγειονομική Επιτροπή, όπως πιστοποιείται στο πόρισμα της αντίστοιχης ιατρικής γνωμάτευσης που αυτή υποχρεούται να εκδώσει.
V. Καταβολή ασφαλιστικών εισφορών-Βάση υπολογισμού
Η μηνιαία εισφορά που υποχρεούται να καταβάλει όποιος επιλέξει την προαιρετική συνέχιση της ασφάλισης του, συνίσταται στο σύνολο της ασφαλιστικής εισφοράς εργαζόμενου και εργοδότη και στο ύψος που αυτό έχει διαμορφωθεί και ισχύει κατά τον χρόνο υπαγωγής στην προαιρετική ασφάλιση.
Η μηνιαία εισφορά υπολογίζεται επί του μέσου όρου των μηνιαίων αποδοχών, επί των οποίων παρακρατήθηκαν ασφαλιστικές εισφορές για τον κλάδο σύνταξης γήρατος το τελευταίο δωδεκάμηνο πριν τη διακοπή της υποχρεωτικής ασφάλισης.
Ειδικότερα, για όσους επιλέγουν προαιρετική συνέχιση της ασφάλισης στον κλάδο σύνταξης ισχύουν τα εξής:
-Από 1-1-2017 έως 31-12-2017, η μηνιαία ασφαλιστική εισφορά προσδιορίζεται στο 10% επί των μηνιαίων αποδοχών.
-Από 1-1-2018 έως 31-12-2018, η μηνιαία ασφαλιστική εισφορά προσδιορίζεται στο 13,34% επί των μηνιαίων αποδοχών.
-Από 1-1-2019 έως 31-12-2019, η μηνιαία ασφαλιστική εισφορά προσδιορίζεται στο 16,67% επί των μηνιαίων αποδοχών.
-Από 1-1-2020 και μετά, η μηνιαία ασφαλιστική εισφορά προσδιορίζεται στο 20% επί του συνόλου των μηνιαίων αποδοχών και συνεπώς, ύστερα από την τριετή μεταβατική χρονική περίοδο, το ύψος του μηνιαίου ασφαλίστρου που καλούνται να πληρώσουν οι μισθωτοί του δημοσίου τομέα εξομοιώνεται με εκείνο που καταβάλλουν οι μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα (20% επί των ακαθάριστων αποδοχών).
Περαιτέρω, για τον κλάδο σύνταξης υπαλλήλων ΟΤΑ Α’ βαθμού ισχύουν τα εξής:
-Από 1-10-2017 έως 31-12-2017 το μηνιαίο ασφάλιστρο προσδιορίζεται στο 16% επί του συνόλου των μηνιαίων αποδοχών.
-Από 1-10-2018 έως 31-12-2018 το μηνιαίο ασφάλιστρο προσδιορίζεται στο 17,34% επί του συνόλου των μηνιαίων αποδοχών.
-Από 1-10-2019 έως 31-12-2019 το μηνιαίο ασφάλιστρο προσδιορίζεται στο 18,67% επί του συνόλου των μηνιαίων αποδοχών.
-Από 1-1-2020 και μετά, η μηνιαία ασφαλιστική εισφορά προσδιορίζεται στο 20% επί των μηνιαίων αποδοχών και συνεπώς, ύστερα από την τριετή μεταβατική χρονική περίοδο, το ύψος του μηνιαίου ασφαλίστρου, που καλούνται να πληρώσουν οι πρώην κοινοτικοί υπάλληλοι ΟΤΑ Α’ βαθμού, εξομοιώνεται με εκείνο που καταβάλλουν οι μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα (20% επί των ακαθάριστων αποδοχών).
Με την έκδοση της υπ’ αριθ. 2/2023 Εγκυκλίου του ΕΦΚΑ «Προαιρετική συνέχιση της ασφάλισης των τακτικών και μετακλητών υπαλλήλων και λειτουργών του Δημόσιου Τομέα, καθώς και των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας» αντιμετωπίστηκε, σε θετική κατεύθυνση, μια εκκρεμότητα που, ενώ είχε νομοθετηθεί από το 2016, τελικά -λόγω ΚΑΙ δικαστικής εμπλοκής- έμελλε να εφαρμοστεί πολλά χρόνια αργότερα.
Ο Δημήτρης Μπολόφης είναι Νομικός-Εργαστολόγος
