Η Ελλάς υπό την Κατοχή (1941-1944)

Την 6η Απριλίου 1941, οι Γερμανοί κήρυξαν το πόλεμο κατά της Ελλάδος. Την 20η Απριλίου 1941, ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Τσολάκογλου (1886-1948) υπέγραψε τη παράδοση της Στρατιάς Ηπείρου στους Γερμανούς, μετά από 6 μήνες νικηφόρου πολέμουκατά των Ιταλών.
Την 23η Απριλίου 1941, ο Βασιλεύς Γεώργιος Β΄ μαζί με την Πρωθυπουργό Εμμανουήλ Τσουδερό μετέβησαν στη Κρήτη, για τη συνέχιση του αγώνος.
Το διάστημα από 24 έως 29 Απριλίου 1941, 42.000 από τους 62.000άνδρες του Συμμαχικού Εκστρατευτικού Σώματος μεταφέρθηκαν στη Κρήτη, εγκαταλείποντας το σύνολο βαρέων όπλων και των οχημάτων τους.
Την 27η Απριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα εισήλθαν στην Αθήνα και έθεσαν την Ελλάδα υπό την κατοχή τους, πλην της Κρήτης.
Την 2α Ιουνίου 1941 τα συμμαχικά στρατεύματα που παρέμειναν στη Κρήτη παραδόθηκαν στις γερμανικές δυνάμεις, γεγονός που σήμανε το τέλος της Μάχης της Κρήτης και την ολοκλήρωση της καταλήψεως της χώρας μας.

Ο Ελληνικός Χρυσός
Την 23η Μαΐου 1941, ο Βασιλεύς και ο Πρωθυπουργός αναχώρησαν για την Αίγυπτο, αφού πρώτα κινδύνεψαν να συλληφθούν αιχμάλωτοι από Γερμανούς αλεξιπτωτιστές που προσγειώθηκαν πλησίον της οικίας που διέμεναν στα Περιβόλια Χανίων. Την ίδια ημέρα τα αποθέματα του χρυσού της Ελλάδος συνολικού βάρους 17.240 κιλών (σημερινής αξίας 1.300.000.000 ΕΥΡΩ), τα οποία φυλάσσονταν στο υποκατάστημα της Τραπέζης της Ελλάδος στο Ηράκλειο, μεταφέρθηκαν με το βρετανικό καταδρομικό «Διδώ» στην Αλεξάνδρεια. Ο χρυσός τελικά κατέληξε, μέσω Νοτίου Αφρικής, στην Τράπεζα της Αγγλίας στο Λονδίνο.

Ο Διαμελισμός της Ελλάδος
Η Ελλάδα μετά από απόφαση των Γερμανών χωρίσθηκε σε 3 ζώνες κατοχής.
α. Γερμανική Ζώνη: 45.118 χλμ, 3. 315.000 κάτοικοι. Νομός Αττικής, Κρήτη (εκτός από Νομό Αγ. Νικολάου), Λέσβος, Χίος, Λήμνος, Κυκλάδες , Βόρειοι Σποράδες, Νομός Έβρου (66%), Κεντρική και Δυτική Μακεδονία ( Νομοί Θεσσαλονίκης, Ημαθίας, Πέλλας, Φλώρινας, Χαλκιδικής και μέρος των νομών Καστοριάς, Κοζάνης, Πιερίας και Σερρών.
β. Ιταλική Ζώνη: 74.016 χλμ, 3. 2655.000 κάτοικοι. Στερεά Ελλάδα και Εύβοια, Θεσσαλία, Ήπειρος, Πελοπόννησος, Κεντρική και Δυτική Μακεδονία, Νομός Αγίου Νικολάου. Τα Επτάνησα τελούσαν υπό ειδικό καθεστώς με σκοπό την προσάρτηση τους στο Ιταλικό Βασίλειο, (επιβολή της Ιταλικής γλώσσας ως επισήμου γλώσσας, τοποθέτηση Ιταλών δημοσίων υπαλλήλων, έκδοση ιδίου νομίσματος, γραμματοσήμων κλπ).
γ. Βουλγαρική Ζώνη: 13.338 χλμ2, 766.000 κάτοικοι. Ανατολική Μακεδονία (Νομοί Δράμας, Καβάλας και το μεγαλύτερο μέρος του νομού Σερρών) και Θράκη (Νομοί Ξάνθης, Ροδόπης και το 33% του Νομού Έβρου). Η Βουλγαρία παρότι δεν μας είχε κηρύξει πόλεμο ακολούθησε τα γερμανικά στρατεύματα και κατέλαβε για τρίτη φορά σε διάστημα 30 χρόνων τα εδάφη ανατολικώς του Στρυμόνος (η πρώτη ήταν το 1912 στους Βαλκανικούς Πολέμους και η δεύτερη το 1916 κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο). Έθεσε ως στόχο τη προσάρτηση τους προκειμένου να πετύχει την έξοδο στο Αιγαίο Πέλαγος. Οι Βούλγαροι από τη πρώτη στιγμή επιδόθηκαν στον αφελληνισμό των περιοχών, αλλοιώνοντας με βίαιο τρόπο την πληθυσμιακή σύνθεση, τοποθετώντας Βουλγάρους στη δημόσια διοίκηση, στη χωροφυλακή, στα σχολεία, στις εκκλησίες και εγκαθιστώντας μεγάλο αριθμό εποίκων, όπως πράττει από το 1974 η Τουρκία στο κατεχόμενο Βόρειο τμήμα της Κύπρου. Τα θύματα της βουλγαρικής θηριωδίας πλησίασαν τις 50.000. Όσοι αρνούνταν να λάβουν την βουλγαρική υπηκοότητα δολοφονούνταν και κατάσχονταν οι περιουσίες τους. Υπερέβησαν τις 200.000 αυτοί που διαφύλαξαν την ελληνικότητα τους, με αποτέλεσμα να στερηθούν των περιουσιών τους και να εγκαταλείψουν τις εστίες τους διαβιούντες ως πρόσφυγες στις γερμανοκρατούμενες περιοχές. Πηγή: έκθεση καθηγητών Πανεπιστημίου Δημητρίου Χόνδρου, Ιωάννου Θεοδωρακόπουλου, Νικόλαου Βλάχου, Στίλπωνος Κυριακίδη και Χαράλαμπου Φραγκίστα, της 31ης Μαΐου 1945.

Η Αφαίμαξη της Ελλάδος
Μετά την κατάληψη της Ελλάδος, η Γερμανία έθεσε ως στόχο την μεγαλύτερη δυνατή λεηλασία των παραγωγικών πόρων της χώρας. Η Βέρμαχτ κατάσχεσε όλα τα σημαντικής σημασίας εμπορεύματα και βιομηχανικά προϊόντα, επέβαλε παραδόσεις σε βάθος χρόνου των ακατέργαστων υλών και των γεωργικών-κτηνοτροφικών προϊόντων, ενώ σύναψε συμφωνίες με ελληνικές εταιρείες για την απορρόφηση του συνόλου της παραγωγής τους σε συμφέρουσες γι’ αυτήν τιμές. Το παράδειγμά της ακολούθησαν τόσο η Ιταλία, όσο και η Βουλγαρία.
Ο Μεγάλος Λιμός
Ο επισιτισμός του ελληνικού πληθυσμού, πριν το πόλεμο καλύπτονταν κατά 75%με 80%, από την εγχώρια παραγωγή και συμπληρωνόταν με εισαγωγές από το εξωτερικό. Την περίοδο από τον Οκτώβριο του 1941 έως τον Απρίλιο του 1942 η έλλειψη τροφίμων έλαβε διαστάσεις λιμού, με αποτέλεσμα οι καταμετρημένοι νεκροί από την ασιτία μόνο στην πρωτεύουσα να ανέλθουν στους 30.000. Η εφιαλτική περίοδος στοίχειωσε στο υποσυνείδητο όσων τη βίωσαν και έγινε συνώνυμο της οδύνης της τριπλής κατοχής. Οι αίτιες της εξαφανίσεως των τροφίμων ήσαν:
1. Η παύση εισαγωγής τροφίμων, λόγω του ναυτικού αποκλεισμού των Βρετανών μετά τη κατάληψη της Ελλάδος από τις δυνάμεις του άξονος.
2. Η κατάσχεση όλων των αποθεμάτων τροφίμων που είχε δημιουργήσει η ελληνική κυβέρνηση και οι Βρετανικές δυνάμεις.
3. Η περιορισμένη καλλιέργεια ένεκα της επιστρατεύσεως του άρρενος πληθυσμού.
4. Η δυσκολία της διακινήσεως των προϊόντων από τους χώρους παραγωγής προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, ένεκα της χρησιμοποιήσεως των μέσων μεταφοράς κατά αποκλειστικότητα προς όφελος των δυνάμεων κατοχής, αλλά και του χωρισμού της χώρας σε τρις ζώνες κατοχής.

Το Κουρτουλούς

Το Δεκέμβριο του 1941, η εξόριστη Ελληνική Κυβέρνηση από το Κάϊρο, με τη συνεργασία της «Ερυθράς Ημισελήνου», μίσθωσε το τουρκικό πλοίο Κουρτουλούς, με το οποίο μεταφέρθηκαν σε τέσσερα δρομολόγια από την Κωνσταντινούπολη στο Πειραιά 7.100 τόνοι τροφίμων, μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου 1942που βυθίσθηκε στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Για τη μίσθωση του συνεισέφεραν η Ελληνική Ένωση Κωνσταντινοπολιτών και η Ελληνοαμερικανική Πρωτοβουλία Αποκαταστάσεως Θυμάτων Πολέμου.

Η Βοήθεια από τις ΗΠΑ
Το 1942 η Ελληνική κυβέρνηση εξασφάλισε από τις ΗΠΑ και τον Καναδά δωρεάν χορήγηση τροφίμων και ιατροφαρμακευτικού υλικού. Η ελληνική ομογένεια των δύο χωρών βοήθησε σημαντικά στο όλο εγχείρημα. Την εποχή εκείνη ιδρύθηκε από Έλληνες στις ΗΠΑ o «Ελληνικός Σύλλογος Αρωγής Πολέμου-Greek War Relief Association (GWRA)». Η μεταφορά επισιτιστικής βοήθειας συνολικής αξίας 75 εκατομμυρίων δολαρίων πραγματοποιήθηκε με 3 εμπορικά πλοία της ουδέτερης Σουηδίας, τα οποία ναύλωσε ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός. Τα κόμιστρα πληρώθηκαν από την οικονομική βοήθεια που παρασχέθηκε στην Ελλάδα από το «Νόμο Εκμισθώσεως και Δανεισμού των ΗΠΑ του 1941 (USA Lend and Lease Act 1/1941)», που υπέγραψε ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Φραγκλίνος Ρούσβελτ (1882-1945). Από το Μάιο του 1942 η εισροή τροφίμων στην χώρα έθεσε τέρμα στο μεγάλο λιμό.

Τα Κατοχικά Νομίσματα
Πριν από το πόλεμο οι εισαγωγές και εξαγωγές με τη Γερμανία και την Ιταλία διεξάγοντα με τη μέθοδο των «Συμψηφιστικών Πληρωμών (Clearing)». Η χώρα μας εξήγαγε κυρίως γεωργικά προϊόντα και εισήγαγε ίσης αξίας αντίστοιχα βιομηχανικά, χάλυβα και άνθρακα. Η Γερμανία κατά τη δεκαετία του 1930 αναδείχθηκε στο μεγαλύτερο εισαγωγέα ελληνικών προϊόντων. Το πλεόνασμα το εμπορικού ισοζυγίου υπολογίζονταν σε μάρκα και χρησιμοποιείτο για αγορές άλλων γερμανικών εμπορευμάτων. Η κατάληψη της Ελλάδος παρείχε μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να «προμηθευτούν» προϊόντα όχι πληρώνοντας με τα επίσημα νομίσματα των χωρών τους, αλλά με άνευ αντικρίσματος τυπωμένα χαρτιά. Η Τράπεζα της Ελλάδος υποχρεώθηκε να τα αναγνωρίσει ως νόμιμο μέσο συναλλαγής, μαζί με την ελληνική δραχμή και να τα ανταλλάσσει σε ισοτιμίες που καθόριζαν αυθαίρετα οι κατακτητές.
Οι Γερμανοί εισήγαγαν ως νόμισμα συναλλαγών τα «Γραμμάτια του Γραφείου Πιστώσεων του Ράιχ, τα οποία ονόμασαν Μάρκα Κατοχής, στερούμενα οποιαδήποτε αξίας εκτός Ελλάδος. Η ισοτιμία ορίσθηκε αυθαίρετα στις 60 δραχμές και χρησιμοποιήθηκε για την λεηλασία της ελληνικής παραγωγής.
Οι Ιταλοί εκδώσαν Ομόλογα της Πιστωτικής Μεσογειακής Τραπέζης τα οποία ονόμασαν «Μεσογειακές Δραχμές», ενώ στα Ιόνια Νησιά τα ονόμασαν «Ιονικές Δραχμές», ίσης αξίας με τις ελληνικές δραχμές.
Οι Βούλγαροι χρησιμοποιούσαν το νόμισμα της χώρας τους «Λέβα», στις κατεχόμενες από αυτούς περιοχές.
Την 10η Σεπτεμβρίου 1941, ο Γερμανός Πωλ Χαν και ο Ιταλός Βιττόριο Φόρτε ορίσθηκαν επίτροποι στην Τράπεζα της Ελλάδος, ασκώντας την ουσιαστική διοίκηση του Ιδρύματος. Από εκείνη τη ημέρα άρχισε η έκδοση χαρτονομισμάτων άνευ αντικρίσματος με κατάληξη να εκμηδενίσουν την αγοραστική τους αξία και να στερήσουν τους Έλληνες μέσων βιοπορισμού, λόγω της ιλιγγιώδους αυξήσεως του πληθωρισμού. Το 1941 μια οκά (1282 γρ.) ψωμί την αγόραζες με 11 δραχμές, ενώ το 1944 η τιμή της έφτασε τα153 εκατομμύρια.

Οι Κατοχικές Κυβερνήσεις και οι «Μαυραγορίτες»
Οι πρωθυπουργοί και τα μέλη των κατοχικών κυβερνήσεων δικάσθηκαν «και καταδικάσθηκαν σε διάφορες ποινές και με τη κατηγορία ότι μετετράπηκαν «συνειδητά ὅργανα τον ἐχθροῦ και διευκόλυναν το ἔργο του».
Οι Μαυραγορίτες καταλήστεψαν τον πεινασμένο και απελπισμένο λαό, πουλώντας τρόφιμα σε εξωφρενικές τιμές. Τον Αύγουστο του 1945, «άγνωστοι» έβαλαν φωτιά σε αρχεία του Ελεγκτικού Συνεδρίου, με αποτέλεσμα να καταστραφούν αποδεικτικά έγγραφα των υπόλογων και διαχειριστών του δημοσίου κατά τη διάρκεια της κατοχής, που πλούτισαν συνεργαζόμενοι με τον εχθρό. Μετά την απελευθέρωση εκδόθηκαν 2.462 βουλεύματα που αφορούσαν δικαστική διερεύνηση οικονομικού δοσιλογισμού για 3.500 άτομα. Από αυτά τα 82% ήσαν απαλλακτικά, το 11% διέτασσαν την άρση της προφυλακίσεως μέχρι την εκδίκαση της δίκης και μόνο το 7% ήσαν παραπεμπτικά στο ακροατήριο. Τελικά στο ακροατήριο εκδικάσθηκαν 96 υποθέσεις που αφορούσαν 138 κατηγορούμενους, από τους οποίους καταδικάσθηκαν μόνο οι 14. Δυστυχώς δεν υπήρξε δικαστικώς κολασμός των κατοχικών οικονομικών δωσίλογων.

Οι Ανθρώπινες Απώλειες
Από την ημέρα κηρύξεως του Ελληνο-ιταλικού Πολέμου την 28η Οκτωβρίου 1940 έως την 12ηΟκτωβρίου 1944 που απελευθερώθηκε η Αθήνα, οι ανθρώπινες απώλειες ανήλθαν συνολικά σε 415.300, οι οποίες κατανέμονται ως εξής:

ΑΙΤΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ
Μη Βίαιοι Θάνατοι από Ασιτία και Κακουχίες 260.000
Ελληνο-ιταλικός Πόλεμος 15.700
Ιταλο-γερμανικοί Βομβαρδισμοί 3.000
Ελληνο-γερμανικός Πόλεμος 8.000
Βουλγαρικές Σφαγές 40.000
Εκτελέσεις από Γερμανούς και Ιταλούς 30.000
Από τις Συγκρούσεις μεταξύ των Ανταρτικών Οργανώσεων 50.000
Συμμαχικοί Βομβαρδισμοί 4.000
Απώλειες των Δυνάμεων στη Βόρειο Αφρική και στην Ιταλία 1.100
Απώλειες Πληρωμάτων Εμπορικού Ναυτικού 3.500
ΣΥΝΟΛΟ 415.300
Πηγή: «Οι Θυσίαιτης Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο». Υπουργείο Ανοικοδομήσεως 1946.

Το μέγεθος των ανθρώπινων απωλειών της κατοχής αποτυπώνεται στις επίσημες απογραφές πληθυσμού που διεξήχθησαν το 1928, το 1940 και το 1951.
Το 1928 ο πληθυσμός της Ελλάδος καταμετρήθηκε σε 6.204.684 κατοίκους.
Το 1940 η απογραφή μέτρησε 7.344.860 κατοίκους σημειώνοντας αύξηση εντός 12ετίας 1.140.176 κατοίκους ή 18%.
Το 1951 ο πληθυσμός της Ελλάδος ανήλθε στα 7.632.801, αυξηθείς κατά 287.941, στην οποία προσμετρήθηκε και 120.966 κάτοικοι των Δωδεκανήσων που ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα το 1944. Η πραγματική αύξηση ήταν166.975 ή 2%. Εάν δεν είχε μεσολαβήσει η κατοχή ο πληθυσμός θα ήταν 1 εκατομμύριο επιπλέον. Μετά την απελευθέρωση,στη Μάχη του Δεκεμβρίου του 1944 στην Αθήνακαι στο πόλεμο από το 1946 έως το 1949, για την καταστολή της ένοπλης κομμουνιστικής ανταρσίας, οι συνολικές απώλειες των εμπολέμων και των πολιτών υπολογίζονται σε 200.861.

Οι Υλικές Καταστροφές
Οι κατοχικές δυνάμεις και ειδικά οι Γερμανοί κατά την αποχώρηση της από την Ελλάδα κατέστρεψαν γέφυρες, λιμάνια, σήραγγες, ατμομηχανές, σιδηροδρομικά οχήματα, ηλεκτρικούς σταθμούς, τηλεπικοινωνιακά και τηλεγραφικά δίκτυα κλπ, στην κυριολεξία, με τη μεθοδικότητα που τους διακρίνει, δεν άφησαν τίποτα όρθιο. Οι καταστροφές σε αριθμούς φαίνονται στο πίνακα.

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΖΩΙΚΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
ΕΙΔΟΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ ΠΟΣΟΣΤΟ
Ζώα Εργασίας 855.000 2.055.000 42,6%
Πρόβατα-χοίροι-Πουλερικά 12.305.000 2.005.000 49,5%
ΥΛΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ
Δάση 5.000 χλμ 19.180 χλμ 25%
Οχήματα 11.300 17.200 65%
Οδικές Γέφυρες άνω των 6 μ 90 100 90%
Σιδηροδρομικό Τροχαίο υλικό 6.080 6.502 93,5%
Οικοδομές 401.000 1.730.000 23%
Εμπορικά Πλοία 434 583 74,5%

Διαπιστώσεις-Συμπεράσματα
Οι μεγάλες συμφορές δοκιμάζουν τις αντοχές των λαών. Το τίμημα της δοκιμασίας της κατοχής αποτιμήθηκε σε απώλειες ανθρωπίνων ζωών και εκτεταμένων υλικών καταστροφών. Δυστυχώς φαίνεται ότι δεν μας χάρισε τη σοφία, ώστε να απαλλαγούμε από τα χαρακτηριστικά που μας θέλουν να είμαστε δύσπιστοι και αντιδραστικοί όταν διοικούμεθα, ενώ να αυθαιρετούμε όταν ασκούμε την εξουσία. Η μνημονική περίοδος (2009-2018) ζωντάνεψε κατοχικές μνήμες και αναβίωσε το μίσος κατά των Γερμανών.
Οι ψυχικές δυνάμεις των ανθρώπων αποτελούν τους συνδέσμους που συγκρατούν το κοινωνικό ιστό, αλλά δεν μπορεί να υπάρξουν χωρίς πίστη σε παραδοσιακές αξίες και ιδανικά, αυτογνωσία και αυτοπειθαρχία.
Κατά την διάρκεια της απάνθρωπης κατοχής οι Έλληνες οργάνωσαν την αντίσταση τους. Δυστυχώς δεν αφοσιώθηκαν αποκλειστικά στο πόλεμο κατά των κατακτητών, αλλά το δέλεαρ της εξουσίας οδήγησε σε εμφύλιες διαμάχες.Το ίδιο έπραξαν και όσοι κατέφυγαν στη Μέση Ανατολή, αναβιώνοντας παλαιά και δημιουργώντας νέα πολιτικά πάθη.
Είναι απογοητευτικό ότι οι κατοχικοί «μαυραγορίτες» αποτέλεσαν κατά ένα σημαντικό ποσοστό την οικονομική μεταπολεμική ολιγαρχία.
Δυστυχώς κατά την διάρκεια της κατοχής έλειψε η ηγετική φυσιογνωμία η οποία θα αναλάμβανε να κρατήσει όρθιο τον δοκιμαζόμενο λαό, να απαλύνει τον πόνο του, να κρατήσει την ελπίδα του, να δυναμώσει την θέλησή του, μα πάνω από όλα να διατηρήσει την ενότητα του μέχρι την απελευθέρωση. Η περίοδος αυτή, με κύριο χαρακτηριστικό την εθνική αντίσταση εναντίον των κατακτητών, καθόρισε την θέση της Ελλάδος στο μεταπολεμικό συσχετισμό δυνάμεων. Μετά από 80 χρόνια, τα βιώματα της κατοχής εξακολουθούν να επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας.

• Ο Ιωάννης Κρασσάς είναι Αντιστράτηγος ε.α.