Για όσους έζησαν τις δεκαετίες του ’70, του ’80 και του ’90, το όνομα Ανδρέας Παπανδρέου δεν είναι απλώς μια πολιτική αναφορά. Είναι εικόνες, συνθήματα, συγκεντρώσεις, ελπίδες, απογοητεύσεις. Είναι ένα κομμάτι της προσωπικής τους διαδρομής.
Σε μια σπάνια τηλεοπτική συνέντευξη, ο Τηλέμαχος Χυτήρης –ιστορικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, στενός συνεργάτης του Ανδρέα και σύζυγος της Μαρίας Φαραντούρη– άνοιξε το κουτί των αναμνήσεων και μίλησε για τον άνθρωπο πίσω από τον μύθο.
Το αποτέλεσμα δεν ήταν απλώς πολιτικό κουτσομπολιό. Ήταν μια ανθρώπινη κατάθεση για μια εποχή που σημάδεψε μια ολόκληρη γενιά – ιδιαίτερα όσους σήμερα είναι άνω των 60 και θυμούνται καλά πού ήταν όταν άκουσαν για πρώτη φορά το «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες».
Από τον Ανδρέα στον Τσίπρα: «Άλλα τα μάτια του λαγού…»
Η συζήτηση ξεκίνησε από το παρόν: τον Αλέξη Τσίπρα και τις συχνές συγκρίσεις με τον Ανδρέα.
Ο Τηλέμαχος Χυτήρης ήταν σαφής:
«Άλλα τα μάτια του λαγού κι άλλα της κουκουβάγιας», είπε, για να δείξει ότι οι δύο άντρες μπορεί να μπαίνουν στο ίδιο κάδρο, αλλά δεν είναι της ίδιας κλάσης.
Κατά την άποψή του, ο Τσίπρας έχει χαρίσματα, όμως του λείπει αυτό που ο Ανδρέας είχε σε περίσσευμα:
ένα βαθύ ιστορικό και πολιτικό υπόβαθρο, παιδεία, και πάνω απ’ όλα μια σπάνια ικανότητα συναισθηματικής επικοινωνίας με τον λαό.
Ο Ανδρέας δεν «έλεγε λόγια». Αναρωτιόταν κάθε φορά πώς θα ακουστεί αυτό που αποφασίζει στην καρδιά του απλού ανθρώπου.
Η σκηνή που περιέγραψε ο Χυτήρης είναι χαρακτηριστική της εποχής:
ο Παπανδρέου να σηκώνει ο ίδιος το τηλέφωνο, να λέει «Είμαι ο Παπανδρέου» και στην άλλη άκρη να νομίζουν ότι κάποιος κάνει πλάκα.
Κάννες 1995: «Δεν κοιτούσαν τι λέω – κοιτούσαν πόσο αντέχω»
Στη συνέχεια ο Τηλέμαχος Χυτήρης γύρισε το ρολόι στο 1995, στην τελευταία Σύνοδο Κορυφής των Ευρωπαίων ηγετών στις Κάννες, όπου ο Ανδρέας συμμετείχε ήδη καταπονημένος από την υγεία του.
Όταν ήρθε η σειρά του να μιλήσει, οι υπόλοιποι ηγέτες –όπως αφηγήθηκε– άφησαν τα μολύβια κάτω και τον κοιτούσαν. Ο Χυτήρης τον συνεχάρη μετά την ομιλία, όμως η απάντηση που πήρε ήταν πικρή και βαθιά ανθρώπινη:
«Μην αυταπατάσαι. Δεν παρακολουθούσαν αυτά που έλεγα, αλλά πόσο αντέχω ακόμα».
Σε μια μόνο φράση χωράει ολόκληρη η μοναξιά της εξουσίας:
ο άνθρωπος που κυριάρχησε στη μεταπολιτευτική σκηνή ένιωθε πια ότι οι γύρω του δεν άκουγαν τις ιδέες του, αλλά μετρούσαν τον χρόνο που του απομένει.
«Είμαι ο τελευταίος των Μοϊκανών», εξομολογήθηκε στον Χυτήρη, αναφερόμενος σε εκείνη τη γενιά ηγετών. Και προχώρησε ένα βήμα παραπέρα:
οι επόμενοι πολιτικοί –προέβλεψε– θα είναι «κατασκευασμένοι», όχι άνθρωποι που βγαίνουν μέσα από τον λαό, αλλά πρόσωπα που θα εξυπηρετούν συγκεκριμένα συμφέροντα.
Όσοι από τους σημερινούς αναγνώστες έχουν ζήσει στην πράξη αυτή την αλλαγή κουλτούρας, δύσκολα δεν θα αναγνωρίσουν μέσα σε αυτά τα λόγια κάτι από τη δική τους απογοήτευση.
Όσλο, Κλίντον και οι ελληνικές εφημερίδες
Μια άλλη άγνωστη ιστορία αφορά τη συμφωνία του Όσλο, το 1993, για την αναγνώριση Ισραήλ και Παλαιστινιακής Αρχής.
Ο Χυτήρης αποκάλυψε ότι ο Μπιλ Κλίντον ζήτησε τότε μακρά, σοβαρή συζήτηση με τον Παπανδρέου – προγραμματισμένη για μισή ώρα, αλλά κράτησε μιάμιση.
Επιστρέφοντας στην Αθήνα, ο Ανδρέας ανακοίνωσε ότι θα περιοδεύσει στις αραβικές χώρες.
Την ίδια ώρα, πολλές ελληνικές εφημερίδες έγραφαν πως το κάνει… επειδή η Δήμητρα Λιάνη θέλει να τον πάει σε γιατρούς.
Η αντίθεση είναι σκληρή: από τη μια, η Ελλάδα σε ρόλο διαμεσολαβητή σε μια παγκόσμια ειρηνευτική διαδικασία· από την άλλη, ένα κομμάτι του Τύπου να βλέπει μόνο κουτσομπολιό και ίντριγκα.
«Καλώς ήρθες στην κόλαση»: η ασθένεια και τα ΜΜΕ
Το πιο ανθρώπινο ίσως κομμάτι της συνέντευξης αφορά την περίοδο της ασθένειας του Ανδρέα στο Λονδίνο, το 1988.
Ο Τηλέμαχος Χυτήρης ορίστηκε υπεύθυνος ενημέρωσης των δημοσιογράφων. Φτάνοντας στο νοσοκομείο, συνάντησε τον Παπανδρέου. Η πρώτη φράση που άκουσε ήταν:
«Καλώς ήρθες στην κόλαση».
Η «κόλαση» δεν ήταν η αρρώστια. Ήταν η καθημερινή σχέση με τα Μέσα Ενημέρωσης, πολλά από τα οποία δεν ενδιαφέρονταν να μάθουν την αλήθεια· είχαν ήδη αποφασίσει ότι «ο Ανδρέας πεθαίνει» και έψαχναν απλώς επιβεβαίωση.
Ο Χυτήρης μετέφερε στον Ανδρέα τα πρωτοσέλιδα. Ένα από αυτά έγραφε: «Φυτό ο Ανδρέας».
Η απάντησή του, πάλι με χιούμορ:
«Τουλάχιστον… τι φυτό είμαι;»
Αυτή η σκηνή, που σήμερα μοιάζει απίστευτη, δείχνει πολλά για το πώς αντιμετωπίστηκε ένας εκλεγμένος πρωθυπουργός σε μια δύσκολη περίοδο της ζωής του – αλλά και για το πόσο ο ίδιος προσπάθησε να κρατήσει την αξιοπρέπειά του.
Το νεύμα στη Δήμητρα: μια απάντηση, όχι ένα σκάνδαλο
Το γνωστό πλέον «νεύμα» του Ανδρέα προς τη Δήμητρα Λιάνη στην έξοδο από το Ωνάσειο το 1988 έχει μείνει στη συλλογική μνήμη σχεδόν σαν τηλεοπτικό στιγμιότυπο.
Ο Χυτήρης το βλέπει αλλιώς:
εκείνη τη στιγμή, λέει, ο Ανδρέας απάντησε σε όσους επιδίωκαν άλλα πράγματα – σε όσους ήθελαν να δείξουν έναν άνθρωπο έτοιμο να καταρρεύσει, έναν ηγέτη χωρίς έλεγχο της ζωής του.
Το νεύμα ήταν, κατά κάποιο τρόπο, μια δήλωση αυτονομίας:
«Εγώ αποφασίζω για το ποιος είναι δίπλα μου».
«Ένα ήταν το ΠΑΣΟΚ»
Σε ερώτηση για το σημερινό ΠΑΣΟΚ, ο Τηλέμαχος Χυτήρης ήταν κατηγορηματικός:
«Το ΠΑΣΟΚ σήμερα δεν έχει καμία σχέση με το ΠΑΣΟΚ που συζητάμε. Το ΠΑΣΟΚ ένα ήταν».
Εκείνο το Κίνημα, όπως είπε, έδινε στον κόσμο την αίσθηση ότι οργανώνεται μόνος του.
Η Δημοκρατία απαιτεί διαφορά – «αν δεν έχεις διαφορά από τον άλλον, δεν μπορείς να περπατήσεις».
Και απαιτεί επίσης λαϊκή συμμετοχή: αν λες ότι είσαι κεντροαριστερός ή σοσιαλδημοκράτης, πρέπει να το δείχνεις στην πράξη, με ανοιχτές οργανώσεις και όχι με κόμμα-σφραγίδα.
Για πολλούς αναγνώστες άνω των 60, που ξεκίνησαν την πολιτική τους ζωή μέσα από τις οργανώσεις του ΠΑΣΟΚ της δεκαετίας του ’80, αυτή η παρατήρηση δεν είναι απλή πολιτική κριτική – είναι μια υπενθύμιση ενός τρόπου συμμετοχής που σήμερα μοιάζει μακρινός.
Ο Ανδρέας στο τιμόνι: «Πρόεδρε, προτιμώ να κυβερνάτε…»
Η συνέντευξη κλείνει με μια σχεδόν κινηματογραφική ιστορία.
Μια Κυριακή, ο Ανδρέας κάλεσε τον Χυτήρη και του είπε να τον συνοδεύσει για να δοκιμάσουν το καινούργιο πρωθυπουργικό αυτοκίνητο.
«Κάτσε πίσω», του είπε.
«Πρόεδρε, θα λένε ποιος είναι αυτός που έχει για οδηγό τον Ανδρέα», απάντησε ο Χυτήρης.
«Έχω λόγο», επέμεινε ο Παπανδρέου.
Το αυτοκίνητο άρχισε να ανεβαίνει τον Διόνυσο με ταχύτητα, τα λάστιχα να σφυρίζουν στις στροφές, ο Ανδρέας να σχολιάζει με το ένα χέρι στο τιμόνι και το άλλο να δείχνει τον δρόμο.
Όταν γύρισαν, ο Χυτήρης του είπε την ατάκα που συνοψίζει όλη την αγωνία μιας γενιάς:
«Πρόεδρε, προτιμώ να κυβερνάτε τη χώρα, παρά να οδηγείτε».
Γιατί μας αφορά σήμερα
Το γιατί ενδιαφέρουν όλα αυτά έναν αναγνώστη 60+ δεν χρειάζεται μεγάλη εξήγηση.
Δεν είναι μόνο η νοσταλγία για τα χρόνια που πέρασαν. Είναι και η ανάγκη να καταλάβουμε πώς φτάσαμε εδώ:
-
Πώς περάσαμε από τους ηγέτες που έβγαιναν μέσα από κοινωνικά κινήματα στους «κατασκευασμένους» πολιτικούς.
-
Πώς από τις μεγάλες πολιτικές αποφάσεις πήγαμε στα πρωτοσέλιδα που μετρούν τη ζωή ενός ανθρώπου με όρους τηλεθέασης.
-
Πώς ένα κόμμα που γεννήθηκε ως λαϊκή οργάνωση έγινε ακόμη μία τυπική πολιτική σφραγίδα.
Οι αναμνήσεις του Τηλέμαχου Χυτήρη δεν είναι απλώς κουβέντες ενός παλιού.
Είναι μικρά παράθυρα σε μια εποχή που, για καλό ή για κακό, διαμόρφωσε τη ζωή όσων σήμερα κρατούν αυτή τη χώρα όρθια με τις συντάξεις τους, τη φροντίδα στα παιδιά και στα εγγόνια τους και τη μνήμη τους.
Και ίσως, μέσα από αυτές τις ιστορίες, να ξαναβρούμε κάτι που λείπει από το σημερινό δημόσιο λόγο:
λίγο περισσότερη ανθρώπινη αλήθεια και λίγο λιγότερο κατασκεύασμα.
