Ο πόλεμος που ξεκίνησε μεταξύ Ισραήλ-Ιράν αναμφίβολα έχει προκαλέσει ανησυχία σε όλο τον πλανήτη και ειδικά όλους όσοι όχι μόνο γειτνιάζουν με τις δύο χώρες, αλλά βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή. Για το Ισραήλ ο απλός κόσμος γνωρίζει αρκετά. Εξάλλου είναι μία χώρα ανοικτή για να την επισκεφθείς.
Τουναντίον στο Ιράν η κατάσταση είναι περίπλοκη. Ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός είναι στο απόγειο του, το καθεστώς των Αγιατολάχ δεν επιτρέπουν τα πολλά πάρε-δώσε, ενώ οι «Φρουροί της Επανάστασης» καταπνίγουν κάθε φωνή που απειλεί το θεοκρατικό καθεστώς. Κι όμως το Ιράν δεν ήταν έτσι. Μέχρι το 1979, όταν ανατράπηκε ο τελευταίος Σάχης (αυτοκράτορας) από τον Χομεϊνί έμοιαζε ως μία δυτική ευρωπαϊκή χώρα στην Ασία.
Το γνωστό blog «ΓΕΩγραφίδα» παρουσίασε ορισμένες από τις πτυχές της καθημερινότητας του Ιράν (πρώην Περσία) πριν επιβληθεί μέσω επανάστασης το θεοκρατικό καθεστώς, όπου ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης (Αγιατολάχ) πήρε τη θέση του αυτοκράτορα (Σάχης). Αξίζει να διαβάσετε το άρθρο.
«Τι γνωρίζουμε για το Ιράν; Ότι παλιά λεγόταν Περσία. Ότι μας είχαν άχτι τους Έλληνες, από τότε που ήμασταν πόλεις-κράτη και όχι κάτι ενιαίο. Ότι τους κατέκτησε ο Μέγας Αλέξανδρος. Ότι άλλαξαν πολλές αυτοκρατορίες. Ότι επί σάχη οι γυναίκες φορούσαν μαγιό μπικίνι και παντελόνια τζιν. Και ότι από τότε που ανέβηκε στην εξουσία ο Χομεϊνί οι γυναίκες κουκουλώθηκαν με τσαντόρ, οι άνδρες άφησαν μούσια και η χώρα έγινε το πρώτο πραγματικά θεοκρατικό καθεστώς του σύγχρονου κόσμου.
Η διοικητική εμπειρία των Περσών χάνεται στα βάθη των αιώνων. Κι ήταν αυτή που, μαζί με τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους, βοήθησε να μείνουν ζωντανοί παρά τις κατακτήσεις και από διαφορετικούς λαούς. Από το βασίλειο των Μήδων, που δημιουργήθηκε περίπου το 678 π.Χ. μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα στην περιοχή που ονομάζουμε σήμερα Ιράν αναπτύχθηκαν τουλάχιστον δέκα σημαντικότατες δυναστείες-αυτοκρατορίες, που εκτείνονταν πολύ περισσότερο από τα σημερινά σύνορα.
Οι ξένες δυναστείες
Το σημαντικό είναι ότι οι Πέρσες, παρά τις κατακτήσεις, έβρισκαν τρόπους να επιβάλλουν το δικό τους πολιτισμό και στο τέλος να αφομοιώνουν τους ίδιους τους κατακτητές τους! Αυτό συνέβη μέχρι και με τον Μέγα Αλέξανδρο. Αλλά συνέβη και με τις τελευταίες «ξένες» δυναστείες που διαφέντεψαν την Περσία από το 1736 ως το 1925: Τους Αφσάρ και τους Κατζάρ.
Οι Ασφάρ ήταν μια τουρκογενής φυλή από το σημερινό Τουρκμενιστάν, οι οποίοι κατέκτησαν το σημερινό Ιράν και οι αρχηγοί τους το κυβέρνησαν από το 1736 ως το 1794. Τότε έχασαν τον πόλεμο από τους Κατζάρ, άλλη τουρκογενής φυλή, από το σημερινό Αζερμπαϊτζάν. Αυτοί έμειναν στην εξουσία ως το 1925. Παρά την κατάκτησή τους, δεν κατάφεραν βέβαια να επιβάλλουν τον δικό τους πολιτισμό στη χώρα. Υιοθέτησαν, μάλιστα, την περσική γλώσσα, τα φαρσί, όχι μόνο ως επίσημη του κράτους, αλλά τη χρησιμοποιούσαν ως γλώσσα της αυλής και του πολιτισμού.
Ως αυτοκρατορίες που διαδέχονταν η μία την άλλη, τα κράτη που διαφέντευαν το Ιράν είχαν συνηθίσει να έχουν πάρε-δώσε με διαφορετικούς λαούς. Η βάση, βέβαια, ήταν οι καθ’ εαυτό Πέρσες, και οι συγγενείς ιρανικοί λαοί τους που έχουν κάποιες διαφορές, κυρίως γλωσσικές (Μαζανταρανοί, Λουριστανοί, Γκιλάκι κτλ.). Ακόμα και σήμερα, λοιπόν, οι Πέρσες εκτιμάται ότι αποτελούν λίγο παραπάνω από το 50% του πληθυσμού της χώρας. Με τους άλλους συγγενείς λαούς φτάνουν λίγο πάνω από το 60%. Οι υπόλοιποι είναι Αζέροι (24%), Κούρδοι (7%), Άραβες (3%), Τουρκμένοι (2%), Βελούχοι (2%).
Ο συνδετικός κρίκος
Ποιος ήταν και είναι ακόμα ο συνδετικός κρίκος μεταξύ τους; Το σιιτικό ισλάμ, που θεωρείται πολύ πιο επαναστατικό και ριζοσπαστικό από το «ορθόδοξο» σουνιτικό ισλάμ. Το 95% του σημερινού πληθυσμού του Ιράν είναι σιίτες, κι αυτή τους η πίστη (που καθιερώθηκε εκεί από τις αρχές του 1500 μ.Χ.) έχει αποδειχτεί ότι ξεπερνάει την εθνολογία. Στην περιοχή, άλλωστε, βρίσκονται μερικοί από τους πιο ιερούς τόπους των σιιτών, ειδικά στις πόλεις Μασάντ και Κομ, στα ανατολικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι σιίτες Αζέροι του Ιράν έχουν διαχρονικά μικρή διάθεση να ενωθούν με τους Αζέρους του Αζερμπαϊτζάν, παρ’ ότι έχουν κοινή γλώσσα και μοιράζονται πολλά πολιτισμικά στοιχεία. Το ίδιο ισχύει και με τους Κούρδους. Οι Άραβες στα δυτικά της χώρας, στην περιοχή του Χουζεστάν, θα καλόβλεπαν μια ένωση μόνο με τους (επίσης σιίτες) Άραβες στο νότιο Ιράκ. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι, παρά την ποικιλία στην εθνολογική σύσταση του Ιράν, δεν υπήρχαν ποτέ σοβαρά αποσχιστικά κινήματα στη χώρα. Γι’ αυτό, άλλωστε, καλλιεργήθηκε και επί πολλά χρόνια η εντύπωση ότι οι κάτοικοι του Ιράν είναι «Πέρσες» και τίποτε άλλο.
Μετά την ήττα τους από τους Ρώσους στον Καύκασο, που τους ανάγκασε να αποχωρήσουν από την περιοχή, οι Κατζάρ ανέπτυξαν πιο στενές σχέσεις με τους Βρετανούς, ειδικά μετά το 1850. Οι οποίοι έκλεισαν και εμπορικές συμφωνίες, αλλά κυρίως τους ένοιαζε να είναι η περιοχή ήρεμη για να μην κινδυνεύει ο δρόμος προς τις Ινδίες, το πετράδι του βρετανικού στέμματος. Αυτές οι συμφωνίες, όμως, ήταν και η αιτία του πρώτου ξεσηκωμού του κόσμου εναντίον της εξουσίας. Το 1891 η Περσία και η Βρετανία έκλεισαν συμφωνία που παραχωρούσε τα δικαιώματα στο εμπόριο καπνού στους Βρετανούς για 50 χρόνια. Στην ουσία ένας Βρετανός ταγματάρχης θα διαχειριζόταν όλο το εμπόριο καπνού του Ιράν, το οποίο απασχολούσε τότε το 20% του εργατικού δυναμικού της χώρας.
Ο κόσμος επαναστάτησε. Σταμάτησαν να δουλεύουν στα χωράφια, στις πόλεις βγήκαν στους δρόμους, οι ουλεμάδες (σιίτες κληρικοί) επηρέαζαν με τα πύρινα κηρύγματά τους. Οι Κατζάρ πιάστηκαν απροετοίμαστοι. Η συμφωνία ακυρώθηκε. Το 1905 είχαμε νέες ταραχές. Αυτή τη φορά ο Κατζάρ σάχης Μοζαφάρ Αλ Ντιν, για να παραμείνει στην εξουσία, αναγκάστηκε να προχωρήσει σε κινήσεις εκδημοκρατισμού. Για πρώτη φορά υιοθετήθηκε σύνταγμα και λειτούργησε κοινοβούλιο. Μοιάζουν μικρά σήμερα, αλλά τότε ήταν εξωπραγματικά. Και συνέβησαν πρώτη φορά στον ισλαμικό κόσμο, πριν ακόμα και από την επανάσταση των Νεότουρκων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η δυναστεία Παχλαβί
Το τέλος της τουρκογενούς δυναστείας των Κατζάρ ήλθε το 1925. Ήταν κάτι αναμενόμενο, δεδομένου ότι την «συνταγματική» 20ετία κάθε τόσο ξεσπούσαν ταραχές σε διάφορα σημεία της χώρας και η κεντρική κυβέρνηση φαινόταν αδύναμη. Εκείνη τη χρονιά έγινε στρατιωτικό πραξικόπημα και στην εξουσία ανήλθε ο στρατηγός Ρεζά Χαν, ο οποίος δεν αρκέστηκε μόνο στο να κυβερνά τη χώρα σαν δικτάτορας. Έγινε ο ίδιος σάχης και ίδρυσε την δυναστεία των Παχλαβί.
Ο Ρεζά Χαν ήταν Μαζανταρανός, ανήκε δηλαδή σε μια ιρανική φυλή, αλλά όχι απόλυτα περσική. Παρ’ όλα αυτά, αυτό που επεδίωξε ήταν η απόλυτη «περσοποίηση» της χώρας και η σταδιακή μείωση της επιρροής των σιιτών μουλάδων. Πρόβαλλε, δηλαδή, το έθνος ως συνεκτικό κρίκο αντί για τη θρησκεία. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του συνέβη και το εξής εκπληκτικό: Έδωσε εξουσίες στην αστυνομία για να «εκμοντερνίσει» τη χώρα με το ζόρι. Έτσι, λοιπόν, οι αστυνομικοί λειτουργούν με την ακριβώς αντίθετη λογική που βλέπουμε τα τελευταία χρόνια! Αντί να κυνηγούν π.χ. τις γυναίκες χωρίς τσαντόρ, κυνηγούσαν αυτές που ήταν καλυμμένες με τσαντόρ και τα έσχιζαν στη μέση του δρόμου!
Η μαντήλα χιτζάμπ απαγορεύτηκε διά νόμου το 1936. Οι άνδρες «ενθαρρύνονταν» (στην ουσία αναγκάζονταν) να ντύνονται ευρωπαϊκά και να φοράνε καπέλα με γείσο, τα οποία τους εμπόδιζαν να ακουμπάνε το μέτωπο στο έδαφος όταν προσεύχονταν.
Το Ιράν έκανε βήματα προς τη Δύση. Βοήθησαν, βέβαια, και οι Βρετανοί που είδαν τη χώρα με άλλο μάτι μετά την ανακάλυψη (το 1908) τεράστιων κοιτασμάτων πετρελαίου στην περιοχή του Χουζεστάν, στον μυχό του Περσικού Κόλπου. Στο πιτς-φυτίλι δημιουργήθηκε η Anglo-Persian Oil Company, μια υποτίθεται κοινοπραξία εκμετάλλευσης των πετρελαίων, στην ουσία μια αποικιακή συμφωνία. Το ποσοστό του κράτους ήταν πολύ μικρότερο απ’ αυτό που θα έπρεπε. Με τα λεφτά, πάντως, του πετρελαίου έγιναν διάφορα έργα, που δημιούργησαν μια εικόνα μοντέρνου κράτους. Η επαρχία, όμως, ακόμα ήταν εξαιρετικά υπανάπτυκτη, με τη γη στα χέρια μεγαλοτσιφλικάδων. Ο σάχης και οι υποστηρικτές του ήταν οι μεγάλοι ευνοημένοι.
Φιλογερμανός
Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο σάχης Ρεζά Χαν, όπως αποδείχτηκε αργότερα με την αποκάλυψη μυστικών εγγράφων, περίμενε τη Γερμανία να νικήσει και μάλιστα εύκολα. Δεν εκδηλώθηκε, βέβαια, και προτίμησε την ουδετερότητα. Αλλά η γεωστρατηγική θέση της χώρας του και κυρίως τα πετρέλαια ήταν πολύ σημαντικά για τους Συμμάχους, ώστε να το ρισκάρουν.
Με αφόρητη διεθνή πίεση τόσο από τη Βρετανία, όσο και από την ΕΣΣΔ, ο Ρεζά Χαν αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το θρόνο υπέρ του γιου του Μοχάμεντ Ρεζά, ο οποίος τότε ήταν μόλις 22 ετών και λειτουργούσε σαν μαριονέτα. Η χώρα καταλήφθηκε από σοβιετικά (στο βορρά) και βρετανικά (στο νότο) στρατεύματα και παρέμεινε τυπικά ουδέτερη, στην ουσία όμως προμήθευε τους Συμμάχους με το πολύτιμό πετρέλαιό της. Το 1943, όμως, η συμμαχική Διάσκεψη της Τεχεράνης εγγυήθηκε ότι μετά τον πόλεμο τα σύνορα του Ιράν θα έμεναν ίδια κι απαράλλαχτα. Οπότε οι Σοβιετικοί άργησαν μεν, αλλά αποχώρησαν το 1946 με βαριά καρδιά.
Το Ιράν ακριβώς μετά τον Β’ Π.Π. προσπάθησε να εξελιχθεί σε μια συνταγματική μοναρχία δυτικού τύπου. Με τον σάχη να βασιλεύει αλλά να μην κυβερνά. Το κοινοβούλιο πήρε εξουσίες. Κι εκεί έλαμψε το άστρο του Μοχάμαντ Μοσαντέκ, ενός ριζοσπάστη πολιτικού, που ήταν επί πολλά χρόνια σε κυβερνητικές θέσεις (υπουργός εξωτερικών από το 1923 και για πολλά χρόνια κυβερνήτης επαρχιών) κι έγινε πρωθυπουργός το 1951. Ένας δυτικοαναθρεμμένος πολιτικός, με σπουδές νομικής στη Γαλλία και την Ελβετία, ο Μοσαντέκ μάλλον υπερεκτίμησε τις δυνάμεις του. Ένιωσε ότι η δημοφιλία του μπορούσε να τον οδηγήσει σε απευθείας σύγκρουση με το κατεστημένο. Ανάμεσα στις μεταρρυθμίσεις του ήταν και η πιο κομβική, η εθνικοποίηση των πετρελαίων της χώρας! Μια απόφαση αδιανόητη, που γέμισε μεν τα ταμεία της χώρας, αλλά τον ίδιο τον οδήγησε σε περιπέτειες.
Τον έβγαλαν εκτός οι ξένοι
Βρετανοί και Αμερικανοί, που είχαν αρχίσει να ανακατεύονται για τα καλά στην περιοχή, δεν μπορούσαν να δεχτούν ότι θα έχαναν τα προνομιακά τους πετρέλαια μέσα σε μια νύχτα. Το 1953 οργάνωσαν στρατιωτικό πραξικόπημα, υπό έναν απόστρατο στρατηγό, και πέτυχαν να απομακρύνουν τον Μοσαντέκ από την πρωθυπουργία. Ουσιαστικά τον πέταξαν εκτός πολιτικής, δικάστηκε και καταδικάστηκε, έμεινε φυλακισμένος κατ’ οίκον για όλη την υπόλοιπη ζωή του και όταν πέθανε θάφτηκε στην αυλή του σπιτιού του, για να μην υπάρξουν ταραχές στην κηδεία του! Το όνομα Μοσαντέκ ακόμα και σήμερα αντιμετωπίζεται με σεβασμό στο Ιράν. Ήταν ο άνθρωπος που προσπάθησε να κάνει κάτι δύσκολο και, κατά το κοινώς λεγόμενο, «τον έφαγαν τα συμφέροντα».
Από το 1953, λοιπόν, μέχρι το 1979 που έπεσε ο σάχης Μοχάμεντ Ρεζά, το Ιράν κατρακύλησε στον αυταρχισμό. Έμοιαζε περισσότερο η εξουσία με μια «μπανανία», απόλυτα ελεγχόμενη από τη Δύση. Με μια πανίσχυρη και ανελέητη μυστική αστυνομία, τη ΣΑΒΑΚ, ένα όνομα που έγινε συνώνυμο του απόλυτου μίσους. Και με ολοένα πιο εχθρική διάθεση στον σιιτικό κλήρο, που έβρισκε συνέχεια πατήματα να κατηγορεί τον σάχη.
Όπως όλα τα τέτοιου είδους καθεστώτα, έτσι κι αυτό του Ιράν βασίστηκαν στους «ενδόξους προγόνους». Το 1971 γιορτάστηκαν σε μια φαραωνική τελετή τα 2.500 χρόνια της αυτοκρατορίας της Περσίας, παρουσία 60 μοναρχών και ηγετών όλου του κόσμου. H γιορτή σχολιάστηκε από τον κλήρο ως «αρχαιολατρεία» και θα έμεινε εκεί αν δεν υπήρχε άλλη μια αδιανόητη απόφαση: Το 1976 αποφασίστηκε να αλλάξει το παραδοσιακό ισλαμικό ημερολόγιο σε «παραδοσιακό» περσικό! Σε μια νύχτα οι Ιρανοί πήγαν από το έτος 1355 στο 2535.
Ο αντίπαλος από το 1963
Από το 1963 κιόλας ο σάχης είχε αποκτήσει αντίπαλο. Ο Ρουχολάχ Χομεϊνί είχε ξεχωρίσει για τα πύρινα λόγια του εναντίον της εξουσίας, αλλά και των δυτικών που τον στήριζαν. Το 1965 οδηγήθηκε στην εξορία, κατ’ αρχάς στη Νατζάφ του Ιράκ, επίσης ιερή πόλη των σιιτών, και μετά στο Παρίσι.
Ο σάχης πίεσε τον Σαντάμ Χουσεϊν να τον διώξει από το Ιράκ για να μην βρίσκεται κοντά, αλλά την πάτησε. Οι οπαδοί του Χομεϊνί εκμεταλλεύτηκαν τις καλύτερες ταχυδρομικές και τηλεφωνικές υπηρεσίες της Γαλλίας για να διαδώσουν το μήνυμα του Χομεϊνί στη χώρα τους. Κασέτες με τα κηρύγματα του Χομεϊνί κυκλοφορούσαν συνεχώς, πολλές φορές μάλιστα μαγνητοφωνούνταν μέσω τηλεφώνου!
Η κυβέρνηση προσπάθησε να δείξει ένα πιο φιλολαϊκό πρόσωπο, κυρίως με την απόφαση αναδιανομής της γης στην επαρχία, αλλά κι αυτό απέτυχε. Βουτήχτηκε στη διαφθορά και στο νεποτισμό, αφού οι μεγαλοτσιφλικάδες αγόραζαν εκ νέου έναντι μικρού τιμήματος τα χωραφάκια που δόθηκαν τζάμπα στους ακτήμονες, χωρίς να τους δοθούν ούτε τρακτέρ, ούτε σπόροι, ούτε λιπάσματα, δηλαδή τα μέσα για να καλλιεργήσουν μόνοι τους τη γη.
Το Ιράν στα χρόνια του σάχη απέχει πολύ από αυτό που νομίζουν πολλοί, μια λειτουργική δυτική κοινωνία. Προφανώς οι γυναίκες στις πόλεις ντύνονταν ευρωπαϊκά, σπούδαζαν στα πανεπιστήμια και είχαν ελευθερίες, αλλά στην επαρχία υπήρχαν πολλά τσαντόρ και οι οικονομικές διαφορές των τάξεων συνεχώς μεγάλωναν.
Η επανάσταση του 1979
Ο κόσμος επαναστάτησε το 1979. Κύριο μέλημα, να πέσει το καθεστώς του σάχη. Όταν ξεκινούσαν οι ταραχές, τα πλήθη ήταν ετερόκλητα: Από το καταπιεσμένο κομουνιστικό κίνημα μέχρι τους φανατικούς οπαδούς των σιιτών μουλάδων.
Τι περίμεναν; Ασφαλώς όχι να πέσει τόσο εύκολα το δυτικοθρεμμένο καθεστώς του σάχη. Οι πρώτες επιδιώξεις ήταν να λειτουργήσει πάλι ένα δυνατό κοινοβούλιο, μια ανεξάρτητη εκλεγμένη εκτελεστική εξουσία. Γρήγορα, όμως, το εύρος των διαδηλώσεων ήταν τέτοιο που φάνηκε ότι οι μουλάδες είχαν πάρει το πάνω χέρι.
Ο Χομεϊνί φαινόταν ως η κεντρική φιγούρα της αντιπολίτευσης, όμως ως την τελευταία στιγμή δεν είχε κάνει γνωστές τις φιλοδοξίες του να ηγηθεί της Επανάστασης και χειροπιαστά, όχι μόνο πνευματικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγες ημέρες πριν αναχωρήσει από το Παρίσι για την αποθεωτική του υποδοχή στην Τεχεράνη, είχε δεσμευτεί για ένα «δημοκρατικό πολιτικό σύστημα». Ο σάχης είχε εγκαταλείψει τη χώρα από τις 16 Ιανουαρίου. Θεωρητικά η χώρα ήταν σε μεταβατική κυβέρνηση, αλλά ο Χομεϊνί δεν την έλαβε καθόλου υπ’ όψιν. Με την εξουσία που του έδινε το αφιονισμένο πλήθος διαμόρφωσε το δικό του καθεστώς, που ισχύει (με κάποια σκαμπανεβάσματα) μέχρι σήμερα.
Είναι όλοι οι Ιρανοί οπαδοί της Επανάστασης; Προφανώς όχι. Όπως δεν ήταν πριν και όλοι οπαδοί του καθεστώτος του σάχη. Αυτό αποδεικνύεται εύκολα. Στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές συμμετείχε μόλις το 40% του εκλογικού σώματος των περίπου 61 εκατομμυρίων εγγεγραμμένων, άρα περίπου το 30% του πληθυσμού των 90+ εκατομμυρίων.
Το βιοτικό επίπεδο
Η εξουσία στο Ιράν έκανε σοβαρές προσπάθειες για να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο, ειδικά στην επαρχία. Οι επιτυχίες στη γεωργία, την κτηνοτροφία, στην διανομή του πετρελαϊκού πλούτου, προβάλλονται πολύ από το καθεστώς. Από την άλλη, όμως, η αναγκαστική υιοθέτηση του τσαντόρ και η στέρηση βασικών ελευθεριών απ’ όλες τις γυναίκες, και η αίσθηση πως ό,τι και να κάνεις βρίσκεσαι συνεχώς υπό έλεγχο, έχουν κουράσει ειδικά τις νέες γενιές.
Κομβικό ρόλο στην ύπαρξη και τη μακροημέρευση του καθεστώτος είναι το δόγμα εναντίον του Ισραήλ. Ο Χομεϊνί το είχε ξεκαθαρίσει από τον πρώτο του λόγο, ότι στρατηγικός στόχος του Ιράν είναι η απόλυτη καταστροφή του κράτους του Ισραήλ. Γι’ αυτό και η καταστροφή του πυρηνικού προγράμματος είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο απ’ ό,τι θα ήταν για μια οποιαδήποτε άλλη χώρα. Στην ουσία ματαιώνει (αναβάλλει λένε οι μουλάδες) την καταστροφή του Ισραήλ».
