Των Αλέξη Π. Μητρόπουλου
Αγγελική Α. Μητροπούλου
Ι. Η εξέλιξη του θεσμικού πλαισίου από τον ν. 3655/2008 (άρθρο 142) έως σήμερα
Με το άρθρο 142 του ν. 3655/2008 (ΦΕΚ Α 58), για πρώτη φορά από 3-4-2008, η μητέρα-ασφαλισμένη στο ΙΚΑ-ΕΤΑΜ (νυν e-ΕΦΚΑ) με σχέση εργασίας ορισμένου ή αορίστου χρόνου σε επιχειρήσεις ή εκμεταλλεύσεις, μετά τη λήξη της άδειας λοχείας και της ισόχρονης προς το μειωμένο ωράριο άδειας, δικαιούταν να λάβει ειδική άδεια προστασίας μητρότητας έξι (6) μηνών.
Κατά τη διάρκεια της ως άνω ειδικής άδειας, ο ΟΑΕΔ (νυν ΔΥΠΑ) υποχρεούταν να καταβάλει στην εργαζόμενη μητέρα μηνιαίως ποσό ίσο με τον κατώτατο μισθό (όπως κάθε φορά καθοριζόταν με βάση την ΕΓΣΣΕ) καθώς και αναλογία Δώρων Εορτών και Επιδόματος Αδείας. Ο χρόνος τής ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας λογιζόταν ως χρόνος ασφάλισης στους κλάδους κύριας σύνταξης, ασθένειας σε είδος-χρήμα και επικουρικής ασφάλισης (παρ. 3 άρθρου 36 ν. 3996/2011). Οι προβλεπόμενες εισφορές υπολογίζονταν επί του κατά περίπτωση αναφερόμενου παραπάνω ποσού, από το οποίο ο ΟΑΕΔ (νυν ΔΥΠΑ) παρακρατούσε την προβλεπόμενη εισφορά ασφαλισμένου και την απέδιδε μαζί με την προβλεπόμενη εισφορά εργοδότη που βάρυνε την ΔΥΠΑ.
Στη συνέχεια, με τις διατάξεις του άρθρου 31 του ν. 4735/2020οι ανωτέρω ρυθμίσεις επεκτάθηκαν και στις υπαλλήλους με σχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου αορίστου χρόνου (ΙΔΑΧ) των ΝΠΙΔ που ανήκουν στη Γενική Κυβέρνηση. Στην περίπτωση αυτή, τα ποσά για την ειδική παροχή προστασίας μητρότητας (που αποτελεί χρόνο πραγματικής υπηρεσίας για κάθε συνέπεια) καταβάλλεται από τον φορέα στον οποίον ανήκει οργανικά η υπάλληλος ή από τον φορέα, στον οποίο υπηρετεί.
Ακολούθησαν τα άρθρα 36 και 54 του ν. 4808/2021 που, καταργώντας το άρθρο 31 του ν. 4735/2020, αναδιατύπωσαν το πεδίο εφαρμογής στις εργαζόμενες ΙΔΑΧ των ΝΠΔΔ-ΝΠΙΔ και ΙΔΟΧ με ή χωρίς οργανική θέση και στις απασχολούμενες μητέρες με σύμβαση έμμισθης εντολής σε υπηρεσίες του Δημόσιου τομέα που ασφαλίζονται μέσω ΑΠΔ κοινών επιχειρήσεων και όχι ΑΠΔ Δημοσίου.
Με το άρθρο 43 του ν. 4997/2022 η χρονική διάρκεια της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας αυξήθηκε από τους έξι (6) στους εννέα (9) μήνες. Επίσης ορίστηκε ότι η μητέρα δικαιούται να μεταβιβάσει έως επτά (7) μήνες από την ειδική άδεια προστασίας μητρότητας της παρ. 1 προς τον πατέρα, αν αυτός εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας ορισμένου ή αορίστου χρόνου σε επιχειρήσεις ή εκμεταλλεύσεις με πλήρη ή μερική απασχόληση. Για όσο χρόνο ο πατέρας λαμβάνει την άδεια που του έχει μεταβιβάσει η μητέρα, δικαιούται τις παροχές και τις συνέπειες ως προς την ασφαλιστική κάλυψη όπως και η αρχική δικαιούχος.
Για πρώτη φορά θεσπίστηκε επίδομα μητρότητας για τις ελεύθερες επαγγελματίες, αυτοαπασχολούμενες και αγρότισσες με το άρθρο 151 του ασφαλιστικού ν. 5078/2023 (ΦΕΚ Α 211) ενώ με την παρ. 1 του άρθρου 56 του ν. 5092/2024 (ΦΕΚ Α 33) συμπληρώθηκε νομοτεχνικά η ανωτέρω διάταξη. Η εξέλιξη αυτή καθ’ εαυτή, η θέσπιση δηλαδή της ειδικής παροχής μητρότητας σε όλες τις μη μισθωτές, ήταν οπωσδήποτε σε θετική κατεύθυνση, θα μπορούσε όμως να είναι πιο γενναιόδωρη.
Μετά την ψήφιση του ν. 5089/2024 (ΦΕΚ Α 27) «Ισότητα στον πολιτικό γάμο, τροποποίηση του Αστικού Κώδικα και άλλες διατάξεις», όλα τα δικαιώματα που έχουν τα ετερόφυλα ζευγάρια αναφορικά με το παιδί, τον γάμο και την οικογένεια, πρέπει να επεκταθούν για λόγους ισότητας και στα ομόφυλα ζευγάρια.
Έτσι, η αρχή έγινε με την ειδική παροχή μητρότητας που επεκτάθηκε και στα ζευγάρια με ομόφυλους συζύγους με την παρ. 3Α του άρθρου 56 του ν. 5092/2024, σύμφωνα με την οποία «3Α. Σε περίπτωση απόκτησης κοινού παιδιού από ομόφυλους συζύγους, ο δικαιούχος της ειδικής παροχής του παρόντος γονέας καθορίζεται με κοινή δήλωση των συζύγων προς τον Ηλεκτρονικό Εθνικό Φορέα Κοινωνικής Ασφάλισης. Στην περίπτωση αυτή, ο δικαιούχος γονέας δικαιούται να μεταβιβάσει έως επτά (7) μήνες από την ειδική παροχή προς τον άλλον γονέα, ανεξαρτήτως αν αυτός εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας ιδιωτικού δικαίου ή είναι ελεύθερος επαγγελματίας ή αυτοαπασχολούμενος ή αγρότης.».
Μετά από αυτή τη θεσμική εξέλιξη, όλα τα επιδόματα και οι παροχές που λαμβάνουν όλες οι οικογένειες, θα πρέπει να χορηγούνται εφεξής -για λόγους ισότητας- και στους ομόφυλους συζύγους.
Πρόσφατα εκδόθηκε η υπ’ αριθ. 6/2025 Εγκύκλιος (αριθ. πρωτ. 285733/26-2-2025) του e-ΕΦΚΑ με τίτλο «Ειδική Παροχή Προστασίας Μητρότητας», με την οποία δίνονται οδηγίες για την ασφάλιση και απεικόνιση στην Αναλυτική Περιοδική Δήλωση (Α.Π.Δ.):
α) των μισθωτών εργαζομένων και δικηγόρων με έμμισθη εντολή τού ιδιωτικού τομέα, σύμφωνα με το άρθρο 228Α του Π.Δ. 80/2022, από την ΔΥΠΑ και
β) των μισθωτών εργαζομένων ιδιωτικού δικαίου αορίστου και ορισμένου χρόνου και των απασχολούμενων με σύμβαση έμμισθης εντολής σε υπηρεσίες του Δημοσίου Τομέα, από τον φορέα του Δημοσίου που τους ασφαλίζει στην Α.Π.Δ. Κοινών Επιχειρήσεων.
Στην ανωτέρω εκτενή Εγκύκλιο των 28 σελίδων, αρχικά γίνεται μνεία των ισχυουσών διατάξεων των άρθρων 228 και 228Α του Π.Δ. 80/2022 «Κώδικας Ατομικού Εργατικού Δικαίου» (ΦΕΚ Α 222), όπως τελικά διαμορφώθηκαν με το άρθρο 150 του ν. 5078/2023, με τις οποίες τέθηκαν ειδικές προβλέψεις για την χορήγηση της ειδικής παροχής στις υπηρεσίες του Δημοσίου Τομέα του άρθρου 14 του ν. 4270/2014.
ΙΙ. Τί είναι η ειδική παροχή προστασίας μητρότητας. Ποιές κατηγορίες εργαζομένων αφορά
Στην 6/2025 Εγκύκλιο του e-ΕΦΚΑ δίνεται ο ορισμός τής ειδικής παροχής μητρότητας. Ειδικότερα εκεί αναφέρεται ότι «ειδική παροχή προστασίας μητρότητας» είναι η αναλυτικά οριζόμενη στα άρθρα 228 και 228Α του π.δ. 80/2022 (όπως ισχύουν) ειδική άδεια προστασίας μητρότητας εννέα μηνών, μετά της αντίστοιχης παροχής μηνιαίου ποσού ίσου με τον κατώτατο μισθό, όπως κάθε φορά καθοριζόταν από την ΕΓΣΣΕ και πλέον (μετά την ισχύ τής υποπαρ. ΙΑ.11 του ν.4093/2012) όπως καθορίζεται από την νομοθεσία (άρθρο 103 ν.4172/2013 όπως ισχύει και τις σχετικές Υ.Α.).
Ως προς το πεδίο εφαρμογής των διατάξεων για την προστασία της μητρότητας, στην 6/2025 Εγκύκλιο ορίζεται ότι αυτό περιλαμβάνει:
α-Τις εργαζόμενες/-ους με σύμβαση ή σχέση εξαρτημένης εργασίας και δικηγόρους με σύμβαση έμμισθης εντολής, χωρίς να αποδίδονται στους τελευταίους ιδιότητες ή χαρακτηριστικά που αφορούν στην εξαρτημένη εργασία.
β-Τη φυσική, θετή και τεκμαιρόμενη μητέρα του άρθρου 1464 του Αστικού Κώδικα, που εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας ορισμένου ή αορίστου χρόνου, με πλήρη ή μερική απασχόληση, σε επιχειρήσεις ή εκμεταλλεύσεις ή με έμμισθη εντολή.
γ-Σε περίπτωση υιοθεσίας τέκνου, δικαιούχος καθίσταται η εργαζόμενη εφόσον το τέκνο έχει ενταχθεί στην οικογένεια και έως την ηλικία των οκτώ (8) ετών. Ως «εργαζόμενη που υιοθετεί τέκνο» νοείται η εργαζόμενη γυναίκα, η οποία είναι εγγεγραμμένη στο Εθνικό Μητρώο Υποψηφίων Θετών Γονέων. Ως «ένταξη του παιδιού στην οικογένεια» νοείται είτε η αποδεικνυόμενη ημερομηνία φυσικής παράδοσης του τέκνου από την κατά περίπτωση Μονάδα Παιδικής Προστασίας και Φροντίδας (ή από όποιον άλλον φορέα έχει υπό την προστασία του το παιδί) είτε από την ημερομηνία που καθίσταται τελεσίδικη η δικαστική απόφαση που αναγνωρίζει αλλοδαπή απόφαση υιοθεσίας από την εργαζόμενη που υιοθετεί τέκνο.
δ-Σε περίπτωση ομόφυλων ζευγαριών, για την άσκηση του δικαιώματος της ειδικής άδειας, δικαιούχος της ειδικής άδειας γονέας είναι ο γονέας που εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας ορισμένου ή αορίστου χρόνου, με πλήρη ή μερική απασχόληση, σε επιχειρήσεις ή εκμεταλλεύσεις ή με έμμισθη εντολή και καθορίζεται με κοινή δήλωση των συζύγων προς τον εργοδότη ή τους εργοδότες τους. Δεν μπορεί να καταστεί αρχικός δικαιούχος της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας ο γονέας που έχει ασκήσει δικαίωμα στην άδεια πατρότητας, παρά μόνο κατόπιν μεταβίβασης σε αυτόν και εφόσον το τέκνο έχει ενταχθεί στην οικογένεια και έως την ηλικία των οκτώ (8) ετών.
ε-Σε περίπτωση διαδοχικής ανάληψης μισθωτής εργασίας στον ιδιωτικό τομέα, μετά τη λύση της σύμβασης εργασίας, το δικαίωμα στην ειδική άδεια και παροχή προστασίας της μητρότητας που έχει αρχικώς ασκηθεί σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 36 του ν. 4808/2021 (ΙΔΑΧ, ΙΔΟΧ Δημοσίου Τομέα) συνεχίζεται και ολοκληρώνεται, κατόπιν αίτησης της δικαιούχου προς τη ΔΥΠΑ. Το ως άνω δικαίωμα συνεχίζεται και στην περίπτωση διαδοχικής αλλαγής εργοδότη στον ιδιωτικό τομέα.
στ-Σύμφωνα με το άρθρο 155 του ν. 5078/2023, στα υπαγόμενα πρόσωπα υπάγονται και οι δικαιούχοι των επιδομάτων κύησης και λοχείας, εφόσον η εγκριτική απόφαση εκδόθηκε από οποιονδήποτε ενταγμένο στον e-ΕΦΚΑ Φορέα, Τομέα, Κλάδο ή Λογαριασμό ασφάλισης μισθωτών ή άλλο φορέα ασφάλισης ασθένειας, από την έναρξη ισχύος του άρθρου 43 του ν. 4997/2022.
ζ-Το προσωπικό των περ. β και γ του άρθρου 33 του ν. 4808/2021, δηλαδή οι υπηρεσίες του Δημοσίου τομέαγια το προσωπικό τους κατά το μέρος που εφαρμόζεται σε αυτούς η Εργατική Νομοθεσία(εργαζόμενοι ΙΔΑΧ των ΝΠΔΔ-ΝΠΙΔ ΙΔΟΧ (με ή χωρίς οργανική θέση) και για το προσωπικό τους με σύμβαση έμμισθης εντολής (οι οποίες και ασφαλίζονται μέσω ΑΠΔ κοινών επιχειρήσεων).
Ακολούθως αποσαφηνίζεται ότι οι υπαγόμενες υπηρεσίες, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο αρ. 14 του Ν.4270/2014 (όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει), είναι:
-Ο Δημόσιος Τομέας που περιλαμβάνει: την κεντρική κυβέρνηση, Προεδρία της Δημοκρατίας, Υπουργεία, Αποκεντρωμένες Διοικήσεις, Ανεξάρτητες Αρχές χωρίς νομική προσωπικότητα, Βουλή των Ελλήνων, ΝΠΙΔ, ΝΠΔΔ, Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές, ΟΤΑ α’ και β’ βαθμού και τα νομικά πρόσωπα αυτών, δημοτικές επιχειρήσεις ειδικού σκοπού, Οργανισμούς Κοινωνικής Ασφάλισης (Ασφαλιστικά Ταμεία, Οργανισμοί Απασχόλησης και Οργανισμοί Παροχής Υπηρεσιών Υγείας) κ.λπ.
-Τα εκτός Γενικής Κυβέρνησης ΝΠΔΔ, δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμούς του Κεφαλαίου Α΄ του ν. 3429/2005, ανεξαρτήτως εάν έχουν εξαιρεθεί από την εφαρμογή του.
-Οι δημόσιες επιχειρήσεις (ΑΕ) όπου το Ελληνικό Δημόσιο δύναται να ασκεί άμεσα ή έμμεσα αποφασιστική επιρροή, λόγω της συμμετοχής του στο μετοχικό της κεφάλαιο.
ΙΙΙ. Προϋποθέσεις υπαγωγής-Χορήγηση ειδικής άδειας προστασίας μητρότητας-Κλάδοι ασφάλισης
Σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 36 του ν.4808/2021, η ειδική παροχή προστασίας μητρότητας χορηγείται και στις εργαζόμενες μητέρες στις υπηρεσίες τού Δημοσίου τομέα, όπως αναφέρθηκαν ανωτέρω, κατά το μέρος που εφαρμόζεται σε αυτές η Εργατική Νομοθεσία, αλλά και στις μητέρες που εργάζονται με σύμβαση έμμισθης εντολής και ασφαλίζονται μέσω Α.Π.Δ. κοινών επιχειρήσεων.
Σύμφωνα με την υπ’ αριθ. ΔΙΔΑΔ/Φ.69/185/οικ.19379/8-10-2021 εγκύκλιο του Υπουργείου Εσωτερικών, τα αναφερόμενα πρόσωπα των υπηρεσιών του Δημοσίου τομέα για τα οποία εφαρμόζεται η Εργατική Νομοθεσία, είναι τόσο οι μητέρες υπάλληλοι με σχέση εργασίας ΙΔΟΧ, με ή χωρίς οργανική θέση, όσο και οι μητέρες υπάλληλοι με σχέση εργασίας ΙΔΑΧ των Νομικών Προσώπων του Δημοσίου τομέα, σύμφωνα με την περ. θ’ άρθρου 53 του ν.4808/2021.
Επίσης, εκτός των ανωτέρω δικαιούχων μητέρων, των αρχικά δικαιούχων του ιδιωτικού τομέα και των τεκμαιρόμενων μητέρων του άρθρου 1464 του Αστικού Κώδικα (Π.Δ. 456/1984) που αποκτούν τέκνο με τη διαδικασία της παρένθετης μητρότητας (άρθρο 1458 του Α.Κ.), στη σχετική ρύθμιση περιλαμβάνονται και οι εργαζόμενες που υιοθετούν τέκνο από την ένταξη του παιδιού στην οικογένεια έως την ηλικία των οκτώ (8) ετών.
Η διαδικασία εφαρμόζεται υπό τις προϋποθέσεις του άρθρου 142 του ν. 3655/2008 (όπως ισχύει) και της υπ’ αριθ. 39686/12-7-2024 ΚΥΑ (ΦΕΚ Β 4099).
Η ειδική παροχή προστασίας μητρότητας καταβάλλεται από τον φορέα στον οποίο ανήκει οργανικά η υπάλληλος ή από τον φορέα στον οποίο υπηρετεί και επιβαρύνεται με τη μισθοδοσία της, με ποσό ίσο με τον κατώτατο μισθό, όπως κάθε φορά καθορίζεται από την νομοθεσία. Οι υπάλληλοι θα πρέπει να απευθύνονται αποκλειστικά στις Διευθύνσεις Προσωπικού στις οποίες υπάγονται, για τη διατύπωση και επίλυση τυχόν ερωτημάτων τους, επί της διαδικασίας της αίτησης, των δικαιολογητικών, της χορήγησης και της καταβολής της παροχής.
Στην 6/2025 Εγκύκλιο του ΕΦΚΑ αναφέρεται ότι, σύμφωνα με την ανωτέρω ΚΥΑ, η ειδική άδεια προστασίας της μητρότητας χορηγείται μετά τη λήξη της άδειας μητρότητας (άδεια τοκετού και λοχείας) ή και της ισόχρονης προς το μειωμένο ωράριο άδειας (άδεια φροντίδας). Επίσης, δύναται να χορηγείται και στις εργαζόμενες που, αμέσως μετά τα ανωτέρω διαστήματα, κάνουν χρήση του συνόλου ή τμήματος της ετήσιας κανονικής άδειας. Σε περίπτωση που το δικαίωμα στην ετήσια άδεια δεν είναι δυνατόν να χορηγηθεί εμπρόθεσμα μετά την ειδική άδεια προστασίας της μητρότητας, τότε η ετήσια άδεια υποχρεωτικά προηγείται της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας. Τυχόν προηγούμενη της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας χορήγηση άλλης νόμιμης άδειας (όπως η γονική άδεια) γίνεται αποδεκτή, χωρίς να επηρεάζεται το δικαίωμα στην ειδική άδεια και παροχή προστασίας της μητρότητας.
Ως ημερομηνία έναρξης της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας ορίζεται η επομένη της λήξης των παραπάνω αδειών.
Η διάρκεια της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας ορίζεται σε εννέα (9) μήνες. Η/Ο εργαζόμενη/-νος δύναται να κάνει χρήση του συνόλου ή τμήματος αυτής καθώς και να την διακόψει με έγγραφη συμφωνία του εργοδότη.
Η ειδική άδεια χορηγείται έπειτα από ενημέρωση της/του δικαιούχου στον εργοδότη που γίνεται εγγράφως, ηλεκτρονικά ή με κάθε άλλο πρόσφορο τρόπο, ένα μήνα πριν την έναρξή της.
Οι εργοδότες, σε κάθε περίπτωση εξαρτημένης εργασίας, υποχρεούνται να αναρτούν τα στοιχεία χορήγησης της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας στο Π/Σ «ΕΡΓΑΝΗ».
Ο χρόνος της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας λογίζεται ως χρόνος ασφάλισης στους κλάδους κύριας σύνταξης και ασθένειας του e-ΕΦΚΑ, καθώς και στους οικείους φορείς επικουρικής ασφάλισης.
ΙV. Φορέας καταβολής τής παροχής, καταβαλλόμενο ποσό, προϋποθέσεις χορήγησης της ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας
Η Δημόσια Υπηρεσία Απασχόλησης (Δ.ΥΠ.Α.), κατά τη διάρκεια της άδειας, υποχρεούται να καταβάλλει στην/στον δικαιούχο αυτής, μηνιαίως, ποσό ίσο με τον εκάστοτε ισχύοντα κατώτατο μισθό, καθώς και αναλογία Δώρων Εορτών και Επιδόματος Αδείας.
Σε περίπτωση απασχόλησης της/του αρχικού δικαιούχου μέχρι και 4 ώρες ημερησίως ή μέχρι 13 ημέρες τον μήνα κατά μέσο όρο, κατά τη διάρκεια του εξαμήνου που προηγείται της άδειας κυοφορίας, το καταβαλλόμενο από τη ΔΥΠΑ ποσό ισούται με το μισό τού καθοριζόμενου ανωτέρω.
Σε περίπτωση μερικής απασχόλησης της/του αρχικής/-κού δικαιούχου, κατά την οποία το πλήρες ωράριο του συγκρίσιμου εργαζόμενου με πλήρη απασχόληση είναι μικρότερο του καθοριζομένου από το άρθρο 55 του ν. 4808/2021, τότε για την καταβολή ολόκληρης ή μισής παροχής λαμβάνεται υπόψη η σχετική κατά το ήμισυ αναλογία τού ανωτέρω ποσού.
Απαραίτητες προϋποθέσεις για τη χορήγηση της ειδικής παροχής προστασίας της μητρότητας από τη ΔΥΠΑ είναι η/ο δικαιούχος της άδειας:
α) να βρίσκεται σε ενεργή εργασιακή σχέση εξαρτημένης εργασίας ή σε ενεργή σύμβαση έμμισθης εντολής και
β) να έχει εκδοθεί απόφαση επιδότησης μητρότητας (κυοφορία και λοχεία, ή μόνο για το μεταγενέθλιο τμήμα της άδειας μητρότητας για τις περιπτώσεις των τεκμαιρόμενων μητέρων και υιοθεσίας) από οποιονδήποτε ενταχθέντα στον e-ΕΦΚΑ Φορέα, Τομέα, Κλάδο ή Λογαριασμό ασφάλισης μισθωτών ή άλλο φορέα ασφάλισης ασθένειας μισθωτών εκτός e-ΕΦΚΑ.
Η ειδική παροχή προστασίας μητρότητας καταβάλλεται από τον φορέα στον οποίο ανήκει οργανικά η/ο υπάλληλος ή από τον φορέα στον οποίο υπηρετεί και επιβαρύνεται με τη μισθοδοσία της/του. Συνεπώς οι φορείς αυτοί είναι υπεύθυνοι τόσο για την καταβολή των αναλογουσών εισφορών, όσο και την ασφαλιστική τακτοποίηση μέσω της υποβολής των Α.Π.Δ..
Σημειώνουμε ότι σύμφωνα με την παρ. 6 του άρθρου 56 του ν. 5092/2024, η εννεάμηνη επιδότηση μητρότητας είναι αφορολόγητη, ανεκχώρητη και ακατάσχετη, στα χέρια του Δημοσίου ή τρίτων, κατά παρέκκλιση κάθε άλλης αντίθετης διάταξης. Επίσης, δεν δεσμεύεται και δεν συμψηφίζεται με βεβαιωμένα χρέη προς τη φορολογική διοίκηση και το Δημόσιο εν γένει, τα ΝΠΔΔ, τους ΟΤΑ, τα Ασφαλιστικά Ταμεία ή τα πιστωτικά ιδρύματα, ούτε υπολογίζεται στα εισοδηματικά όρια για την καταβολή οποιασδήποτε παροχής κοινωνικού ή προνοιακού χαρακτήρα, ούτε υπόκειται σε οποιοδήποτε τέλος, εισφορά ή άλλη κράτηση υπέρ του Δημοσίου ή του e-ΕΦΚΑ.
V. Υποβολή Α.Π.Δ. – Καταβολή εισφορών – Απεικόνιση ασφάλισης ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας
Η υποβολή των Α.Π.Δ. (Κοινών Επιχειρήσεων) και η καταβολή των ασφαλιστικών εισφορών πραγματοποιούνται από τους ανωτέρω υπόχρεους εντός των νόμιμων προθεσμιών.
Για τις Α.Π.Δ. (Κανονικές ή Συμπληρωματικές) που περιλαμβάνουν τα εν λόγω πρόσωπα και αφορούν μισθολογικές περιόδους από τον Ιούνιο 2021 κι εφεξής, παρέχεται δυνατότητα υποβολής τους χωρίς κυρώσεις, με μαγνητικό μέσο στην κατά τόπο αρμόδια υπηρεσία Ασφάλισης και Εισφορών, μέχρι τις 31-10-2025, ενώ η ΔΥΠΑ απαλλάσσεται από την επιβολή κυρώσεων για εκπρόθεσμη υποβολή Α.Π.Δ. Η καταβολή των αντίστοιχων ασφαλιστικών εισφορών μπορεί να πραγματοποιηθεί μέχρι και τις 31-10-2025, χωρίς την επιβολή κυρώσεων εκπρόθεσμης καταβολής.
Αναφορικά με την απεικόνιση της ασφάλισης της ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας, ισχύουν τα εξής:
α. Απεικόνιση ασφάλισης ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας από τη ΔΥΠΑ
Σύμφωνα με την 6/2025 Εγκύκλιο του ΕΦΚΑ, για την απεικόνιση στην Α.Π.Δ. της ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας από τη ΔΥΠΑ, από 1-1-2025 ισχύουν τα κάτωθι ποσοστά για τις ασφαλιστικές εισφορές ανάλογα με το είδος εργασίας:
Α) Μισθωτοί ιδιωτικού τομέα: Εισφορές ασφαλισμένου 11,72% και εργοδότη 20,38%.
Β) Για τους έμμισθους δικηγόροι ιδιωτικού τομέα και σε ΝΠΙΔ που δεν ανήκουν στη γενική κυβέρνηση και τους μισθωτούς μηχανικούς: Εισφορές εργαζομένου 3% και εργοδότη 3%. Πιο συγκεκριμένα, από 1-1-2025 για τον κλάδο επικουρικής ασφάλισης έμμισθων δικηγόρων και μηχανικών, τα αντίστοιχα ποσά έχουν ως εξής:
1η ασφαλ. κατηγορία 757,16
2η ασφαλ. κατηγορία 912,66
3η ασφαλ. κατηγορία 1.087,50
β. Απεικόνιση ασφάλισης ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας από τον Δημόσιο Τομέα
Σύμφωνα με την 6/2025 Εγκύκλιο του ΕΦΚΑ, για την απεικόνιση στην Α.Π.Δ. της ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας από τον Δημόσιο Τομέα, από 1-1-2025 ισχύουν τα κάτωθι ποσοστά για τις ασφαλιστικές εισφορές ανάλογα με το είδος εργασίας:
Α) Για τους ΙΔΑΧ: Εισφορές ασφαλισμένου 11,72% και εργοδότη 20,38%.
Β) Για τους έμμισθους δικηγόρους σε ΝΠΙΔ και ΑΕ που ανήκουν στη γενική κυβέρνηση και για τους μισθωτούς μηχανικούς: Εισφορές εργαζομένου 3% και εργοδότη 3%. Πιο συγκεκριμένα, από 1-1-2025 για τον κλάδο επικουρικής ασφάλισης έμμισθων δικηγόρων και μηχανικών, τα αντίστοιχα ποσά έχουν ως εξής:
1η ασφαλ. κατηγορία 757,16
2η ασφαλ. κατηγορία 912,66
3η ασφαλ. κατηγορία 1.087,50
γ. Απεικόνιση ασφάλισης ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας από τη ΔΥΠΑ και τον Δημόσιο Τομέα στην ΑΠΔ στο Ταμείο Επικουρικής Κεφαλαιοποιητικής Ασφάλισης (ΤΕΚΑ)
Σύμφωνα με την 6/2025 Εγκύκλιο του ΕΦΚΑ, για την απεικόνιση στην Α.Π.Δ. της ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας από τη ΔΥΠΑ, από 1-1-2025 ισχύουν τα κάτωθι ποσοστά για τις ασφαλιστικές εισφορές ανάλογα με το είδος εργασίας:
Α) Για τους μισθωτούς ιδιωτικού-δημόσιου τομέα ΙΔΑΧ και ΙΔΟΧ: Εισφορές ασφαλισμένου 11,72% και εργοδότη 20,38%.
Β) Για τους έμμισθους δικηγόρους και τους μισθωτούς μηχανικούς: Εισφορές εργαζομένου 3% και εργοδότη 3%. Πιο συγκεκριμένα, από 1-1-2025 για τον κλάδο επικουρικής ασφάλισης έμμισθων δικηγόρων και μηχανικών, τα αντίστοιχα ποσά έχουν ως εξής:
1η ασφαλ. κατηγορία 757,16
2η ασφαλ. κατηγορία 912,66
3η ασφαλ. κατηγορία 1.087,50
VI. Ημέρες ασφάλισης της ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας- Καταβολή μειωμένων ασφαλιστικών εργατικών εισφορών κλάδου κύριας σύνταξης (παρ. 2 του άρθρου 141 του ν. 3655/2008)
Η ασφαλιστική τακτοποίηση των δικαιούχων πραγματοποιείται για εικοσιπέντε (25) ημέρες το μήνα, επί της καταβολής του πλήρους δικαιούμενου ποσού.
Για τους μήνες έναρξης και λήξης της χορήγησης της ειδικής παροχής προστασίας μητρότητας, θα υπολογίζονται οι ημέρες ασφάλισης που αντιστοιχούν στις ημερομηνίες έναρξης και λήξης αυτών. Για παράδειγμα, με έναρξη της καταβολής τής παροχής την επομένη της λήξης της λοχείας – από τις 4-2-2025, οι αναλογούσες ημέρες ασφάλισης για τον Φεβρουάριο θα είναι23 ημέρες ενώ για τον Νοέμβριο (λήξη στις 3-11-2025), οι ημέρες θα είναι δύο (02)).
Οι ημέρες ασφάλισης υπολογίζονται σύμφωνα με τις κοινές διατάξεις του πρώην ΙΚΑ-ΕΤΑΜ, συνυπολογίζοντας το μειωμένο ωράριο, τις ημερήσιες ώρες εργασίας και τις ημέρες εργασίας.
Στην παρ. 2 του άρθρου 141 του ν.3655/2008 προβλέπεται η καταβολή μειωμένων κατά 50% ασφαλιστικών εργατικών εισφορών κλάδου κύριας σύνταξης από γυναίκες ασφαλισμένες σε πρώην φορείς κύριας ασφάλισης αρμοδιότητας του νυν Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, κατά το δωδεκάμηνο απασχόλησης που ακολουθεί το μήνα του τοκετού ή κατά το δωδεκάμηνο που έπεται της λήξης της επιδότησης λόγω λοχείας.
Ως διάστημα απασχόλησης, θεωρείται και ο χρόνος λήψης άδειας για οποιαδήποτε αιτία με αποδοχές (π.χ. κανονική άδεια, ισόχρονη άδεια προς το μειωμένο ωράριο εργασίας για την φροντίδα του παιδιού, ειδική άδεια του άρθρου 142 του ν.3655/2008 για την προστασία της μητρότητας κ.λ.π) και συνεπώς κατά το διάστημα αυτό οι γυναίκες ασφαλισμένες δικαιούνται, εφόσον πληρούν τις λοιπές προϋποθέσεις, την καταβολή μειωμένων ασφαλιστικών εισφορών.
VII. Τι ισχύει για την άδεια πατρότητας. Πώς η ειδική παροχή προστασίας μητρότητας μεταβιβάζεται πατέρα
Με την υπ’ αριθ. 47360/2023 (ΦΕΚ Β 3104) απόφαση του Υπουργού Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων Κωστή Χατζηδάκη, που δημοσιεύθηκε στις 10-5-2023, ρυθμίζονται οι προϋποθέσεις και η διαδικασία για τη μεταβίβαση της ειδικής άδειας προστασίας μητρότητας εργαζομένων του ιδιωτικού τομέα από τη μητέρα στον πατέρα τού παιδιού, κατ’ εφαρμογή της σχετικής ρύθμισης του άρθρου 43 του ν. 4997/2022 (ΦΕΚ Α 219).
Η ρύθμιση προβλέπει ότι η μητέρα δικαιούται να μεταβιβάσει έως επτά (7) μήνες από την ειδική άδεια προστασίας μητρότητας προς τον πατέρα, αν αυτός εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας ορισμένου ή αορίστου χρόνου σε επιχειρήσεις ή εκμεταλλεύσεις με πλήρη ή μερική απασχόληση. Είναι αυτονόητο ότι η μεταβίβαση της ειδικής άδειας και παροχής στον πατέρα προϋποθέτει να είναι δικαιούχος η μητέρα, χωρίς να απαιτείται να έχει η ίδια κάνει χρήση τμήματος αυτής προηγουμένως.
Η μητέρα επιλέγει πώς θα ασκήσει το δικαίωμά της και ειδικότερα αν θα κάνει η ίδια χρήση του συνόλου της ειδικής άδειας μητρότητας (9 μήνες) ή αν θα μεταβιβάσει μέρος τού δικαιώματός της ειδικής άδειας και παροχής προστασίας της μητρότητας έως επτά (7) μηνών στον πατέρα του παιδιού. Η μητέρα μπορεί επίσης να καθορίσει διαστήματα που θα κάνει χρήση της ειδικής άδειας η ίδια εναλλακτικά με τον πατέρα του τέκνου.
Η σειρά που οι γονείς θα κάνουν χρήση της άδειας συμπληρωματικά μεταξύ τους είναι αδιάφορη. Δηλαδή η μητέρα μπορεί πρώτη να ασκήσει τμήμα τού ως άνω δικαιώματος και να μεταβιβάσει το υπόλοιπο στον πατέρα, έως του ορίου των επτά (7) μηνών. Επίσης, ο πατέρας μπορεί πρώτος να κάνει χρήση τμήματος της ειδικής άδειας και της παροχής που του μεταβιβάσθηκε από τη μητέρα (έως και 7μηνών) και στη συνέχεια η μητέρα να ασκήσει η ίδια το υπόλοιπο του δικαιώματός της μέχρι και τη συμπλήρωση των εννέα (9) μηνών της άδειας ή και αντιστρόφως. Η κατανομή διαστημάτων της άδειας και παροχής, κατόπιν μεταβίβασης, μπορεί να γίνει συνεχόμενα και συμπληρωματικά μεταξύ των γονέων και για περισσότερες από μία εναλλαγές.
Η μητέρα αποφασίζει για το εάν θα μεταβιβάσει η όχι την άδεια μητρότητας. Η μεταβίβαση γίνεται με υπεύθυνη δήλωση στη ΔΥΠΑ μέσω της Ενιαίας Ψηφιακής Πύλης (https://www.gov.gr/),όπου αναφέρονται :
α) το ονοματεπώνυμο, ο ΑΜΚΑ και ο ΑΦΜ του πατέρα,
β) το/τα διάστημα/τα της άδειας που έχει λάβει ή προτίθεται να λάβει η ίδια,
γ) το/τα διάστημα/τα της άδειας που μεταβιβάζει στον πατέρα συνολικής διάρκειας έως επτά (7) ημερολογιακών μηνών.
Η υπεύθυνη δήλωση μπορεί να τροποποιηθεί με νεώτερη δήλωση της μητέρας. Η χορήγηση της άδειας στον πατέρα, μετά τη μεταβίβαση σε αυτόν, μπορεί να γίνει αμέσως μετά τη λήξη της άδειας μητρότητας (τοκετού και λοχείας) της μητέρας, είτε αμέσως μετά τη λήξη της ισόχρονης προς το μειωμένο ωράριο αδείας από την μητέρα ή από τον πατέρα, ως ισχύουν κάθε φορά, είτε ακόμη μετά τη λήξη της ετήσιας κανονικής άδειας του πατέρα ή της μητέρας, εφόσον τα διαστήματα των ανωτέρω αδειών είναι συνεχόμενα. Η ετήσια άδεια της μητέρας ή του πατέρα («κανονική άδεια») χορηγείται υποχρεωτικά πριν την ειδική άδεια προστασίας της μητρότητας σε περίπτωση που με βάση τις ετήσιες προθεσμίες κινδυνεύει να χαθεί.
Οι μητέρες, που ήδη σήμερα και από 25-11-2022 (χρόνος έναρξης ισχύος του ν. 4997/2022) κάνουν χρήση της ειδικής άδειας, μπορούν να μεταβιβάσουν στον πατέρα το δικαίωμα για όσο χρόνο απομένει μέχρι τη συμπλήρωση των εννέα (9) μηνών.
Η άδεια χορηγείται στον εργαζόμενο, έπειτα από αίτησή του προς τον εργοδότη, τον οποίο οφείλει να προειδοποιήσει εγγράφως έναν μήνα πριν. Η προθεσμία αυτή δεν ισχύει εφόσον η μητέρα (που μεταβιβάζει το δικαίωμά της στον πατέρα) έχει υπόλοιπο ειδικής άδειας μικρότερο των δυο μηνών. Ο εργαζόμενος μπορεί να διακόψει την ειδική άδεια με έγγραφη συμφωνία τού εργοδότη. Στην περίπτωση αυτή, το υπόλοιπο της άδειας δεν μεταφέρεται σε άλλη χρονική περίοδο αλλά μπορεί να χορηγηθεί και πάλι στη μητέρα.
Ο χρόνος απουσίας του εργαζόμενου από την εργασία του κατά τη διάρκεια της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας, λογίζεται ως χρόνος πραγματικής υπηρεσίας για τον υπολογισμό της ετήσιας κανονικής άδειας, της προϋπηρεσίας για τον καθορισμό της αμοιβής και της αποζημίωσης σε περίπτωση απόλυσης, αλλά και για κάθε δικαίωμα που απορρέει από τις διατάξεις της Εργατικής Νομοθεσίας.
Ο εργαζόμενος πατέρας που κάνει χρήση της ειδικής άδειας δικαιούται όλες τις παροχές και τις συνέπειες ως προς την ασφαλιστική κάλυψη, όπως και η μητέρα. Επισημαίνεται ότι στον πατέρα εφαρμόζονται όλες οι γενικές και ειδικές διατάξεις που αφορούν στην ειδική παροχή προστασίας της μητρότητας, με τον ίδιο τρόπο που εφαρμόζονται και στην μητέρα εργαζόμενη που ασκεί το ίδιο δικαίωμα, ιδίως όσον αφορά στην προστασία και στη διατήρηση της απασχόλησής του και των όρων εργασίας του,την επιστροφή του στην ίδια θέση εργασίας ή σε ισοδύναμη θέση εργασίας, χωρίς λιγότερο ευνοϊκούς επαγγελματικούς όρους και συνθήκες και δύναται να επωφεληθεί από οποιαδήποτε βελτίωση των συνθηκών εργασίας την οποία θα εδικαιούτο κατά την απουσία του.
Η Δημόσια Υπηρεσία Απασχόλησης (ΔΥΠΑ), κατά τη διάρκεια της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας που μεταβιβάζεται στον πατέρα, καταβάλλει σε αυτόν την ειδική παροχή προστασίας της μητρότητας, εφόσον ο ίδιος βρίσκεται σε ενεργή εργασιακή σχέση. Το καταβαλλόμενο στον πατέρα εργαζόμενο ποσό επιδότησης είναι αυτό που θα ελάμβανε η ίδια η μητέρα εργαζόμενη. Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, κατά τη διάρκεια της ειδικής άδειας, η ΔΥΠΑ καταβάλλει στην εργαζόμενη μητέρα μηνιαίως ποσό ίσο με τον κατώτατο μισθό, όπως κάθε φορά καθορίζεται, καθώς και αναλογία δώρων εορτών και επιδόματος αδείας με βάση το ποσό αυτό.
Η μεταβίβαση της άδειας μητρότητας στον πατέρα, με τους ίδιους όρους και προϋποθέσεις, πρέπει να επεκταθεί και στις γυναίκες ελεύθερους επαγγελματίες, επιστήμονες και αγρότισσες.
VIII. Οι μή ασφαλιστικά ενήμερες μητέρες και όσες δεν έχουν ενεργή εργασιακή σχέση δεν δικαιούται επίδομα μητρότητας
Οι δικαιούχες νέες μητέρες πρέπει να λάβουν υπόψη ότι δικαιούνται την επιδότηση μητρότητας εφόσον:
α) έχουν λάβει το επίδομα κυοφορίας και λοχείας από τον e-ΕΦΚΑ και
β) είναι ασφαλιστικά ενήμερες.
Σύμφωνα με το άρθρο 56 παρ.1 ν. 5092/2024 «Η Δημόσια Υπηρεσία Απασχόλησης (Δ.ΥΠ.Α.) καταβάλλει στις δικαιούχους μηνιαίως ποσό ίσο με τον εκάστοτε ισχύοντα κατώτατο μισθό, κατόπιν ελέγχου ασφαλιστικής ενημερότητας.».
Εάν οι δικαιούχοι/δικαιούχες δεν είναι ασφαλιστικώς ενήμεροι/-ες κατά την υποβολή της αίτησης, τότε στην πλατφόρμα εμφανίζεται ειδοποίηση ότι «Δεν δύναται να υποβληθεί το αίτημα λόγω έλλειψης ασφαλιστικής ενημερότητας». Αν προβούν άμεσα στην εξόφληση των οφειλών τους προς τον e-ΕΦΚΑ, τότε το αίτημά τους γίνεται αποδεκτό.
Εξάλλου, αν η αιτούσα δεν είναι εγγεγραμμένη στο ψηφιακό μητρώο της ΔΥΠΑ, πρέπει να γίνει η εγγραφή μέσω ειδικής φόρμας που διατίθεται για τον σκοπό αυτό. Η είσοδος γίνεται με τη χρήση κωδικών taxisnet και ΑΜΚΑ.
Οι αιτήσεις εξετάζονται με τη σειρά προτεραιότητας βάσει της ημερομηνίας κατάθεσης. Η ημερομηνία καταβολής ξεκινά από την 1η μέρα του επόμενου μήνα υποβολής της αίτησης.
Εξάλλου, το επίδομα μητρότητας δεν δικαιούνται και οι μητέρες που δεν έχουν ενεργή εργασιακή σχέση. Γι’ αυτό πρέπει να επεκταθεί σε κάθε γέννηση τέκνου, ανεξαρτήτως εργασίας, εργασιακής σχέσης, εισοδήματος της μάνας, του πατέρα ή οικογενειακού.
Η ρύθμιση του άρθρου 56 του ν. 5092/2024, που τροποποίησε και συμπλήρωσε το άρθρο 151 του ν. 5078/2023, είναι αρχικά σε θετική κατεύθυνση, αλλά είναι ελλιπής αφού προϋποθέτει ενεργή εργασιακή σχέση τής μητέρας αλλά και του πατέρα, ενώ δικαιότερο θα ήταν να περιλαμβάνει κάθε γυναίκα που τεκνοποιεί ανεξαρτήτως αν εργάζεται ή έχει εισοδήματα.
Η κατάρρευση των γεννήσεων και οι άκρως δυσοίωνες προοπτικές για τον ελληνικό πληθυσμό επιβάλλουν την επέκταση του επιδόματος μητρότητας σε 12μηνη αντί 9μηνη διάρκεια και σε ΟΛΕΣ τις μητέρες, ανεξαρτήτως ηλικίας, εργασίας και εισοδήματος.
Η κυβέρνηση οφείλει να λάβει δραστικά και άμεσα μέτρα για το μείζον ζήτημα του δημογραφικού και όχι μίζερα και άτολμα ημίμετρα, σύμφωνα με τις ολοκληρωμένες προτάσεις που διατυπώσαμε στο νέο μας βιβλίο «Αγορά Εργασίας και Συντάξεις-Η χρονοβόμβα του Δημογραφικού» (Εκδόσεις «Εφημερίδα όλων των Συνταξιούχων 60+»).
ΙΧ. Να χορηγηθεί το επίδομα μητρότητας για 12 μήνες, για κάθε γέννηση τέκνου, ανεξαρτήτως εργασιακής σχέσης των γονέων και χωρίς εισοδηματικά-περιουσιακά κριτήρια
Η πρωτοφανής πληθυσμιακή κατάρρευση της Ελλάδας, τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα κατά την περίοδο 2011-2023, όπου οι γεννήσεις ήταν κατά μισό σχεδόν εκατομμύριο λιγότερες από τους θανάτους, όπως πρώτη αποκάλυψε σε έρευνά της η ΕΝΥΠΕΚΚ (βλ. άρθρο «Κατέρρευσαν οι γεννήσεις το 2023» στην εφημερίδα «60+», φύλλο 122/11-5-2024), επιβάλλει τη λήψη άμεσων και γενναίων μέτρων.
Το 2023 είχαμε τις λιγότερες γεννήσεις στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδας, τουλάχιστον από το 1932 που διαθέτουμε επίσημα στοιχεία καταγραφής γεννήσεων-θανάτων. Για το 2024 τα πρώτα στοιχεία της πληθυσμιακής εξέλιξης της χώρας και του αριθμού των γεννήσεων αναμένονται να επιδεινωθούν σε σχέση με το 2023. Γι’ αυτό, προκειμένου να ανακοπεί σε κάποιο βαθμό, η πληθυσμιακή κατάρρευση της χώρας πρέπει, αναφορικά με την άδεια και το επίδομα μητρότητας, να ληφθούν άμεσα και τα παρακάτω μέτρα:
1. Να χορηγείται ισόχρονη άδεια και επίδομα γέννησης και στους δύο γονείς, ανεξαρτήτως εργασιακής σχέσης.
2. Να καταβάλλεται επίδομα γέννησης για 12 αντί για 9 μήνες.
3. Να χορηγείται το επίδομα γέννησης, ανεξαρτήτως αν εργάζονται οι γονείς τού τέκνου.
4. Να καταργηθεί η προϋπόθεση χορήγησης του επιδόματος γέννησης επί τη βάσει ελάχιστων ημερών ασφάλισης κατά τα δύο προηγούμενα του τοκετού έτη.
5. Να χορηγείται η ειδική άδεια προστασίας μητρότητας, η άδεια πατρότητας και το επίδομα άδειας μητρότητας χωρίς εισοδηματικά και περιουσιακά κριτήρια.
Μόνο με αυτά τα μέτρα, αλλά και με άλλα που θα ληφθούν για τη στήριξη της οικογένειας, όπως επίσης και με την περισσότερο από ποτέ αναγκαία απόλυτη θεσμική εξομοίωση τριτέκνων και πολυτέκνων οικογενειών, μπορεί να συγκρατηθεί σε κάποιο βαθμό η πληθυσμιακή κατάρρευση της Ελλάδας που δεν έχει προηγούμενο στη νεώτερη ιστορία της.
Ο Αλέξης Π. Μητρόπουλος είναι Καθηγητής ΕΚΠΑ-Πρόεδρος ΕΝΥΠΕΚΚ
Η Αγγελική Α. Μητροπούλου είναι Διδάκτωρ-Δικηγόρος
